سنگرهاي مدرن براي بقا
در دنياي ناپايدار امروز، با افزايش تهديدات نظامي، تروريستي و طبيعي، از حملات موشكي گرفته تا زلزله‌هاي سهمگين، يك پرسش اساسي بيش از پيش در ذهن مردم و متخصصان مطرح مي‌شود: در زمان بحران، امن‌ترين فضاي يك ساختمان كدام است؟ آيا بايد به زيرزمين‌ها پناه برد؟ آيا مدارس، متروها يا راه‌پله‌ها مي‌توانند جان ما را نجات بدهند؟
در دنياي ناپايدار امروز، با افزايش تهديدات نظامي، تروريستي و طبيعي، از حملات موشكي گرفته تا زلزله‌هاي سهمگين، يك پرسش اساسي بيش از پيش در ذهن مردم و متخصصان مطرح مي‌شود: در زمان بحران، امن‌ترين فضاي يك ساختمان كدام است؟ آيا بايد به زيرزمين‌ها پناه برد؟ آيا مدارس، متروها يا راه‌پله‌ها مي‌توانند جان ما را نجات بدهند؟
پاسخ به پرسش‌هايي درباره ايمني زيرساخت‌ها و فضاهاي امن، تنها با رجوع به اصول مهندسي سازه، طراحي ضدانفجار و ملاحظات پدافند غيرعامل ممكن است. به گفته عبدالرضا سروقدمقدم، دانشيار پژوهشكده مهندسي سازه در پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي و مهندسي زلزله، بررسي پناهگاه‌ها نيازمند نگاهي چندبعدي به تهديدات و الزامات فني روز است.
تاريخ قرن بيستم سرشار از خاطره پناه گرفتن در برابر تهديدات نظامي است؛ از زيرزمين فولادي و مستحكم چرچيل در لندن گرفته تا بونكرهاي بتني هيتلر در برلين و تونل‌هاي مقاوم لوسرن در دل كوه‌هاي سويس. بشر در دل بحران‌ها آموخت كه بقا تنها در ميدان نبرد تعريف نمي‌شود، بلكه در فضاهاي ايمن زيرزميني نيز معنا مي‌يابد.
پناهگاه‌ها ديگر صرفا سازه‌هايي براي نجات جان در برابر بمباران‌هاي هوايي نيستند؛ بلكه امروزه به نمادهايي از مقاومت، هوشمندي مهندسي و آمادگي راهبردي جوامع تبديل شده‌اند. در دنياي معاصر، با تهديداتي همچون پهپادهاي انتحاري، حملات سايبري، و موشك‌هاي نقطه‌زن، بازتعريف «فضاي امن» به ضرورتي انكارناپذير بدل شده است.
طراحي پناهگاه؛ الزامي فراتر از بتون و آرماتور
سروقدمقدم با تأكيد بر نقش پناهگاه‌ها در مديريت بحران، از شكاف‌هاي مهم در طراحي فضاهاي امن در كشور مي‌گويد. به گفته او، در كشور ما برخي فضاها تحت عنوان فضاي امن يا پناهگاه شناخته مي‌شوند، اما اين اصطلاحات به‌صورت دقيق استانداردسازي نشده‌اند، ولي پناهگاه‌ها براي اين امر ساخته مي‌شوند كه توانايي تحمل فشار ناشي از انفجارهاي هوايي يا زميني را داشته باشند. دانشيار پژوهشكده مهندسي سازه در پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي به فضاهايي درون ساختمان‌ها اشاره مي‌كند و مي‌افزايد: اگرچه در نقشه‌هاي رسمي پناهگاه محسوب نمي‌شوند، اما در موقعيت‌هاي بحراني مي‌توان از آنها بهره برد: در بسياري از ساختمان‌ها، فضاهايي وجود دارد كه به عنوان پناهگاه طراحي نشده‌اند، اما شرايط فيزيكي آنها نسبت به ساير فضاها به‌گونه‌اي است كه مي‌توان در مواقع خطر در آنجا پناه گرفت.
او تأكيد مي‌كند: اين فضاها معمولا از بازشوها، پنجره‌ها و ديوارهاي بيروني دور هستند و به همين دليل مي‌توانند شدت موج انفجار را كاهش بدهند: به عنوان مثال، در زمان جنگ تحميلي نيز توصيه مي‌شد افراد از فضاهايي مانند اتاق‌هاي داخلي، دور از در و پنجره، استفاده كنند تا موج انفجار كاهش يابد.
اگر پناهگاه نداريد، به كجا برويد؟
سوال رايج مردم اين است: اگر ساختماني فاقد پناهگاه طراحي‌شده باشد، كدام بخش ايمن‌تر است؟ سروقدمقدم پاسخ مي‌دهد: اگر افراد مي‌خواهند در آپارتمان خود بمانند، بهتر است در مكان‌هايي قرار بگيرند كه با محيط بيرون فاصله داشته باشد تا شدت موج انفجار كاهش يابد. همچنين رفتن به قسمت‌هاي پايين‌تر ساختمان مانند راه‌پله‌ها يا پاركينگ‌ها نيز در صورت نبود پناهگاه، گزينه مناسب‌تري است.
دانشيار پژوهشكده زلزله‌شناسي معتقد است كه نگاه سنتي به پناهگاه‌ها بايد تغيير كند و طراحي‌هاي جديد بايد بر پايه استفاده تركيبي از فضا باشد. او توضيح مي‌دهد: ايده‌آل اين است كه فضاهاي چندمنظوره براي پناهگاه طراحي شوند؛ فضاهايي كه در زمان عادي براي فعاليت‌هاي ديگر مانند انبار، ذخيره‌سازي آب، سالن اجتماعات يا كلاس استفاده مي‌شوند و در شرايط بحران به عنوان پناهگاه عمل مي‌كنند.
اما ساخت چنين فضاهايي الزامات فني خاص خود را دارد: چنين فضاهايي با در نظر گرفتن فشار انفجار و حتي اصابت مستقيم، بايد با جزييات خاصي در آرماتورگذاري و طراحي ساخته شوند.
امنيت كامل ممكن نيست
در عين حال، دانشيار پژوهشكده مهندسي سازه در پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي و مهندسي زلزله، واقع‌گرايي در تحليل امنيت سازه‌ها را ضروري مي‌داند. به گفته او، در طراحي ساختمان‌هاي معمولي مانند منازل مسكوني، اگر ساختمان مورد اصابت مستقيم قرار بگيرد، انتظار حفظ ايمني جاني ساكنان يا حتي قابل تعمير بودن آن وجود ندارد. او مي‌افزايد: هدف اصلي در چنين شرايطي، محافظت از ساختمان‌هاي مجاور براي جلوگيري از تخريب دومينووار است، اين يعني حتي اگر بنايي نابود شود، نبايد فاجعه به ساختمان‌هاي اطراف نيز سرايت كند. طبق مقررات ملي ساختمان، پدافند غيرعامل در مبحث ۲۱ تعريف شده است، اما هنوز در بسياري از پروژه‌هاي عمراني به‌درستي اجرايي نشده است. سروقدمقدم تأكيد مي‌كند: پناهگاه‌هاي خاص مانند زاغه‌هاي مهمات يا مقرهاي فرماندهي براي مقاومت در برابر اصابت مستقيم طراحي مي‌شوند. مقررات ملي ساختمان نيز در مبحث ۲۱ به موضوع پدافند غيرعامل و طراحي فضاهاي امن و پناهگاه‌ها پرداخته، اما اين مقررات بيشتر براي ساختمان‌هايي كاربرد دارد كه احتمال برخورد مستقيم با آنها كم است.
زلزله؛ خطر خاموش
او در ادامه به خطر زلزله اشاره مي‌كند و بر شباهت‌هايي در نوع مواجهه با تهديدات طبيعي و نظامي تأكيد دارد: در مورد زلزله نيز همين ديدگاه وجود دارد. ما نمي‌توانيم انتظار داشته باشيم ساختماني كه روي گسل ساخته شده، در زلزله شديد كاملا ايمن بماند؛ مگر آنكه مطالعات ويژه‌اي براي آن انجام شده باشد. سروقدمقدم توصيه‌هايي كاربردي براي مردم دارد و مي‌گويد: توصيه هميشگي اين است كه افراد در شرايط اضطراري، از بازشوها فاصله و در فضاهاي مياني و طبقات پايين‌تر ساختمان پناه بگيرند. چنين توصيه‌هايي مي‌تواند در جلوگيري از آسيب‌هاي جدي موثر باشند.
پناهگاه بايد به عادت تبديل شود
به باور دانشيار پژوهشكده مهندسي سازه در پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي و مهندسي زلزله، يكي از چالش‌هاي مهم، نبود فرهنگ عمومي در شناخت و استفاده از فضاهاي امن است. سروقدمقدم مي‌گويد: در حال حاضر ضوابطي براي طراحي فضاي امن و پناهگاه‌ها داريم، اما بايد فرهنگسازي و اطلاع‌رساني بيشتري انجام شود تا هم مردم، فضاهاي امن موجود در ساختمان خود را بشناسند و هم در طراحي‌هاي جديد، به ايجاد پناهگاه‌هاي چندمنظوره توجه شود. او اضافه مي‌كند: در مجتمع‌هاي مسكوني به راحتي مي‌توان پناهگاه‌هاي زيرزميني ايجاد كرد كه در زمان صلح نيز كاربردهايي مانند انبار، ذخيره‌گاه آب يا سالن اجتماعات داشته باشند. اين نوع طراحي باعث مي‌شود هم بهره‌وري بالا برود و هم در مواقع بحراني، فضاهايي مقاوم و ايمن در اختيار مردم باشد.
مدارس و متروها؛ ظرفيت‌هاي پنهان يا آماده بهره‌برداري؟
يكي از پرسش‌هاي مهم در ذهن مردم، قابليت مدارس و متروها به عنوان پناهگاه در زمان بحران است. سروقدمقدم در اين باره مي‌گويد: در مدارس نيز بهتر است فضاهاي امن تعريف شود، ولي متروها نيز در شرايط اضطراري مي‌توانند به عنوان پناهگاه مناسب عمل كنند. او با اشاره به كيفيت بالاي سازه‌اي متروها توضيح مي‌دهد: متروها به دليل اهميت سازه‌اي بالا و دقت بيشتر در طراحي و اجرا، معمولا از ضريب ايمني بالاتري برخوردارند و حتي برخي از آنها به‌صورت خاص براي مباحث پدافند غيرعامل طراحي شده‌اند و در برابر فشار انفجار مقاومت خوبي دارند.
آموزش، طراحي و آگاهي سه ضلع ايمني در بحران
اين متخصص سازه تأكيد مي‌كند: اگر اطلاع‌رساني خوبي انجام شود و مردم بتوانند در زمان بحران خود را به اين مكان‌ها برسانند، قطعا ايمني آنها به‌طور قابل توجهي افزايش خواهد يافت. بازطراحي مفهوم «فضاي امن» نيازمند هم‌افزايي بين مردم، طراحان، قانونگذاران و مسوولان اجرايي است. تنها در اين صورت است كه در لحظات بحراني، مردم پناهي امن براي جان خود خواهند داشت؛ نه فقط سازه‌اي بتني، بلكه مفهومي زنده از مسووليت‌پذيري جمعي و اميد به بقا.