تجربه مسكو؛ الگو يا درس عبرت؟
تنها ساعاتي از روز جمعه دو هفته گذشته سپري شده بود كه مردم ايران با صداي موشك‌هاي رژيم صهيونيستي از خواب بيدار شدند
تنها ساعاتي از روز جمعه دو هفته گذشته سپري شده بود كه مردم ايران با صداي موشك‌هاي رژيم صهيونيستي از خواب بيدار شدند. بسياري از ما به اين فكر مي‌كرديم كه اينها تنها صاعقه‌اي ساده بود كه مارا از خواب بيدار كرد و حتي از گوشه ذهنمان هم رد نمي‌شد كه اين صداها از صبح همان روز زندگي همه مان را تغيير مي‌دهد. با شرووع جنگ بين ايران و اسراييل كه بعدها امريكا نيز به آن اضافه شد؛ بسياري از سرمايه‌گذاران برايشان اين دغدغه ايجاد شد كه چطور سازمان بورس چنين ريسك سنگيني را كنترل خواهد كرد، اما سازمان بورس و اوراق بهادار نيز در ادامه همين دغدغه‌ها اعلام كرد: «معاملات اوراق بهادار در بازار سرمايه، طي روز يكشنبه ۲۵ خرداد ۱۴۰۴انجام نمي‌شود و صرفا تسويه معاملات قبلي انجام خواهد شد و معاملات فيزيكي در بورس‌هاي كالايي صورت خواهد گرفت.» اولين جلسه شوراي عالي بورس با حضور وزير اقتصاد جديد تشكيل و تصميم گرفته شد: «همه معاملات اوراق بهادار در بورس تهران، فرابورس ايران و همه معاملات اوراق مبتني بر كالا در بورس كالاي ايران و بورس انرژي در روزهاي چهارشنبه، ۲۸ خرداد، شنبه ۳۱ خرداد و يكشنبه اول تيرماه ۱۴۰۴، متوقف خواهد بود. براساس گزارش صداي بورس، همچنين، از روز شنبه ۳۱ خرداد ۱۴۰۴، معاملات فيزيكي بورس كالاي ايران و بازار فيزيكي بورس انرژي برقرار خواهد بود. در عين حال، معاملات اوراق بهادار دولتي واحدهاي سرمايه‌گذاري انواع صندوق‌هاي سرمايه‌گذاري در اوراق بهادار با درآمد ثابت اعم از صدور و ابطالي و قابل معامله (ETF) نيز در روز شنبه ۳۱ خرداد ماه از ساعت ۹ تا ۱۱ صبح برقرار خواهد بود.»
معاملات روان بود
صيدي نيز در ساعات پاياني روز شنبه هفته گذشته اعلام كرد: در هفته گذشته به دليل شرايط خاص كشور، براي حفاظت از دارايي سهامداران و فعالان بازار سرمايه، معاملات بورس‌ها متوقف بود. رييس سازمان بورس و اوراق بهادار افزود: از امروز معاملات صندوق‌هاي سرمايه‌گذاري در اوراق با درآمد ثابت و همچنين معاملات فيزيكي در بورس‌هاي كالا و انرژي بار ديگر از سر گرفته شد. وي تصريح كرد: روز، شنبه، بازار روان و خوبي داشتيم، خيلي از صندوق‌ها مثبت بودند، البته مثل شرايط معمول، برخي صندوق‌ها هم منفي معامله شدند، اما عموما بازار مثبت و نقدشوندگي بالا بود. در روز يكشنبه نيز، طبق همين روال، معاملات ادامه خواهد يافت. در عصر روز يكشنبه، طبق اعلام قبلي، درباره توقف يا از سرگيري معاملات در بازار سهام تصميم خواهيم گرفت. صيدي تاكيد كرد: توقف معاملات بيشتر به اين دليل رخ داد كه سهامداران و فعالان بازار سرمايه براي رصد، بررسي و تصميم‌گيري، فرصت كافي در اختيار داشته باشند. او افزود: بر همين مبنا ممكن است فرجه و مهلت در نظر گرفته شده كافي تشخيص داده شود و از روز دوشنبه معاملات سهام از سر گرفته شود، البته اين امكان هم وجود دارد كه توقف معاملات سهام تا پايان هفته جاري تمديد شود.
تجربه مسكو
با كمي گشت زدن در اخبار مي‌توانيد متوجه شويد كه يك جمله بارها و بارها تحت عنوان «تجربه موفق روسيه» به چشمتان مي‌خورد؛ البته شايد به نظر كساني كه مدام اين گزاره را تكرار مي‌كنند سقوط ۴۰ درصدي شاخص بورس مسكو در عرض يك روز و بعد از فريز ۲۴ روزه سرمايه سهامداران عملكرد آبرومندانه‌اي محسوب مي‌شود، اما حقيقت اينكه هيچ كدام از فعالان بورس مسكو براي اين اقدام، هيچ مديري را ايستاده تشويق نكردند. در واقع تجربه موفقي را نمي‌توان در خاورميانه و در چنين شرايطي پيدا كرد، چراكه مصر هم بر اثر شورش‌ها مدام نوسانات بسياري را به فعالان بازار خود تحميل كرده است. البته كه عملكرد تركيه در كنترل بازار سهام خود هرچند كه لياقت تقديم مدال ندارد، اما حداقل مي‌توان درجه عملكرد متوسط را در كارنامه آن ثبت كرد.
تعطيلي ۲۴ روزه MOEX
بورس مسكو از ۲۵ فوريه ۲۰۲۲ (يك روز پس از آغاز جنگ) براي سه روز كاري متوالي به‌طور كامل تعطيل شد و سپس، اين تعطيلي به مدت تقريبا يك ماه ادامه يافت. تا ۲۴ مارس ۲۰۲۲، بازار سهام روسيه به حالت تعليق درآمد و تنها در برخي روزها معاملات بسيار محدودي در بخش اوراق قرضه دولتي انجام شد. هدف اصلي از اين تعطيلي، كاهش فشار فروش ناشي از ترس عمومي، جلوگيري از تضعيف بيشتر واحد پول ملي و ايجاد فرصت براي سازماندهي پاسخ‌هاي مالي و پشتيباني از بازارها بود. دولت روسيه در همين بازه، سياست‌هاي مكملي مانند افزايش شديد نرخ بهره بانكي، اعمال محدوديت‌هاي ارزي و كنترل جريان سرمايه را نيز در پيش گرفت.
ديدگاهي متفاوت
ديدگاه‌هاي بسيار متفاوتي براي چگونگي فعاليت بازار در زمان جنگ مطرح است؛ عده‌اي معتقدند كه صندوق‌هاي سرمايه‌گذاري همه و همه بايد فعال باشند تا سرمايه‌هاي درون بازار به‌طور كامل قفل نشود كه در اين حوزه انتقاداتي در بخش مديران نهاد مالي وجود دارد كه چگونه مي‌توانند در اين شرايط و براي كنترل NAV صندوق‌هاي سرمايه‌گذاري غيرمستقيم اقدام به صدور يونيت بزنند كه اين مورد نشان از محدوديت‌هاي مالي موجود در نهادهاي مالي دارد. عده‌اي ديگر نيز معتقدند كه صرفا بايد معاملات توسط معامله‌گران حرفه‌اي يا همان نهادهاي مالي انجام شود تا اجازه حركت گله‌اي در بازار داده نشود و هيجانات نيز متعاقبا كنترل شود. (روش‌هاي بسيار متعددي مانند كاهش دامنه نوسان، افزايش حجم مبنا، برداشتن كلي دامنه نوسان براي آزادسازي سرمايه‌گذاران و ... براي كنترل بازار در شرايط بحراني وجود دارد كه مجال پرداختن به همه آنها نيست.) اما از ميان همه ديدگاه‌هاي موجود شايد جالب‌ترين و البته متفاوت‌ترين ديدگاه دارك كردن بازار باشد؛ اين ايده براي اولين‌بار توسط رضا كياني، رييس هيات‌مديره مركز مالي ايران و مدير تحقيق و توسعه بورس اوراق بهادار تهران مطرح شد كه طبق اين روش بايد از نشان دادن حجم معاملات در بازار خودداري، دامنه نوسان را محدود و حجم مبنا را چندين برابر كرد تا از ترس، التهاب و به‌ويژه رفتار هيجاني در بازار جلوگيري كرد كه البته اين نظريه نيز منتقدين مخصوص به خود را دارد كه معتقدند اگر چنين محدوديتي در بازار ايجاد شود، تعداد و ارزش معاملات به ميزان بسيار زيادي كاهش پيدا مي‌كند.
چه اتفاقي در بازار روسيه افتاد؟
شاخص MOEX روسيه در آستانه حمله واقعي، زماني كه پوتين در حال آرايش نيروها در امتداد مرز بود به طرز چشمگيري كاهش يافت. از ۱۶ تا ۲۴ فوريه، اين شاخص شديدترين سقوط خود را از ۳۶۸۳.۹۵ به ۲۰۵۸.۱۲ واحد تجربه كرد. از آن زمان تاكنون، اين شاخص ديگر به بالاي ۲۷۸۷.۶۹ واحد برنگشت.
اندكي افزايش
در اواخر ماه مارس، مذاكراتي در مورد توافق‌هاي آتش‌بس احتمالي بين دو كشور در استانبول انجام شد. شاخص MOEX به بالاترين حد خود از زمان آغاز تهاجم رسيد، زيرا كشورها به‌طور آزمايشي اميدوار بودند كه بتوانند براي يك توافق صلح معنادار مذاكره كنند، اما چنين اتفاقي نيفتاد. در حالي كه اوكراين در ازاي مذاكرات طولاني بر سر كريمه، بي‌طرفي خود را پيشنهاد داد، روسيه از هر نوع آتش‌بس خودداري كرد. در عوض، فقط با كاهش عمليات نظامي موافقت كرد.
وعده تو خالي و ريزش دوباره
با افشاي جنايات جنگي ارتش روسيه در ۴ آوريل ۲۰۲۲، MOEX دوباره شروع به ريزش كرد. از اين نقطه به بعد، تحريم‌هاي جديد و فزاينده‌اي عليه روسيه اعمال شده است.
سقوط محض
ولاديمير زلنسكي، رييس‌جمهور اوكراين مي‌دانست كه زمستان در راه است و اگر مردمش شانسي براي تحمل ماه‌هاي سردتر داشته باشند، بايد يك پيروزي بزرگ به دست آورند تا حمايت نظامي و مالي بيشتري از متحدان خارجي خود به دست آورند. سرمايه‌گذاران حقيقي نيز به دنبال حمايت از اوكراين هستند. اين امر نه تنها به اين دليل كه او نياز به حفظ مردم خود و ادامه اعمال حاكميت كشورش داشت، بلكه به اين دليل كه تحريم‌هاي گازي روسيه در ماه‌هاي زمستان در مقايسه با نحوه استقبال از آنها در تابستان، از نظر سياسي براي رهبران اتحاديه اروپا بسيار كمتر محبوب خواهد بود، اهميت مضاعفي داشت. بنابراين در اوايل سپتامبر، او با استفاده از بسته‌هاي كمكي اخير دريافت شده از ايالات متحده و كشورهاي اتحاديه اروپا، اولين حمله تهاجمي بزرگ نيروهاي اوكرايني را آغاز كرد. تقريبا از همه نظر، او موفق بود. اين حمله منجر به فروپاشي گزارش شده جبهه شمال شرقي روسيه در منطقه خاركيف شد. در روزهاي پس از عقب‌نشيني روسيه و درفت متعاقب آن، شاخص MOEX حتي بيشتر سقوط كرده و از پايين‌ترين حد خود در فوريه گذشته و در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۲ به ۱۹۹۳.۳۵ واحد رسيده است.
نظر كارشناسان روسي
يك تحليلگر اقتصادي بورس مسكو در واكنش به شرايط جنگي آن زمان روسيه گفته بود: همزمان با آغاز تحريم‌هاي غرب و بيدار شدن روسيه در شرايط عدم اطمينان و ترس از پيامدهاي به سرعت در حال گسترش حمله ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه به اوكراين، ارزش روبل به‌شدت كاهش يافت، بازار سهام متوقف شد و مردم براي برداشت پول نقد خود هجوم آوردند. آنتون ترويانوفسكي افزود: پول روسيه ظرف چند ساعت تا يك چهارم ارزش خود را از دست داد. بانك مركزي روسيه در تلاش براي جلوگيري از اين كاهش، نرخ بهره كليدي خود را بيش از دو برابر كرد، فروش اوراق بهادار روسيه توسط خارجي‌ها را ممنوع كرد و به صادركنندگان دستور داد تا بيشتر درآمدهاي ارزي خود را به روبل تبديل كنند. به دليل «وضعيت رو به وخامت» بورس مسكو را براي آن روز تعطيل كرد. وي از قول ديميتري اس. پسكوف، سخنگوي كرملين گفت: «واقعيت اقتصادي البته تغيير كرده است.» ترويانوفسكي همچنين به گفته مجري برنامه صبحگاهي راديوي ليبرال اكو آو مسكو اشاره و عنوان كرده بود: بنابراين، آيا روسيه به ونزوئلا تبديل شده است يا هنوز ايران است؟