تهران در بحران
جنگ ۱۲ روزه‌اي كه در خرداد و تيرماه ۱۴۰۴ از سوي رژيم صهيونيستي به ايران تحميل شد، بار ديگر ضرورت توجه به زيرساخت‌هاي دفاع شهري، اسكان اضطراري و ايجاد پناهگاه‌هاي ايمن را به عنوان يك مطالبه جدي در برابر مخاطرات جنگي و طبيعي نمايان ساخت.
جنگ ۱۲ روزه‌اي كه در خرداد و تيرماه ۱۴۰۴ از سوي رژيم صهيونيستي به ايران تحميل شد، بار ديگر ضرورت توجه به زيرساخت‌هاي دفاع شهري، اسكان اضطراري و ايجاد پناهگاه‌هاي ايمن را به عنوان يك مطالبه جدي در برابر مخاطرات جنگي و طبيعي نمايان ساخت. عملكرد نهادهاي مختلف به‌ويژه شهرداري تهران و سازمان مديريت بحران در اين ايام مورد توجه رسانه‌ها و مردم قرار گرفت. اما مهم‌تر از همه، اين جنگ زنگ هشداري بود براي غفلت‌هاي تاريخي در حوزه پدافند غيرعامل. عبدالمطهر محمدخاني، سخنگو و رييس مركز ارتباطات و امور بين‌الملل شهرداري تهران، در نشست خبري «قرارگاه ايران» كه در سازمان مديريت بحران شهر تهران برگزار شد، عملكرد شهرداري را در جنگ ۱۲ روزه مثبت ارزيابي كرد. او اظهار كرد: شهرداري تهران با هدايت شهردار و همراهي شوراي شهر در حوزه‌هايي چون نگهداشت، خدمات شهري، مديريت بحران، آتش‌نشاني و خدمات‌رساني به آسيب‌ديدگان، اقدامات خوب و ارزنده‌اي انجام داد. محمدخاني همچنين تأكيد كرد كه برآورد نهايي خسارات به دليل تنوع نهادهاي آسيب‌ديده زمان‌بر خواهد بود.
بحران پناهگاه؛ چالشي ساختاري و قانوني
يكي از موضوعات چالش‌برانگيز در ايام جنگ اخير، نبود پناهگاه‌هاي امن و مناسب براي شهروندان بود. محمدخاني در اين خصوص با اشاره به مطالعات صورت‌گرفته در شهرداري افزود: كمبودهايي در زمينه پناهگاه‌ها وجود دارد. در لايحه‌اي كه با محور تاب‌آوري شهري به شورا ارايه شده، موضوع زيرساخت‌هاي پناهگاهي بررسي شده و راهكارهاي پيشنهادي در حال بررسي است. اما يكي از پرسش‌هاي مهم در اين روزها درباره استفاده از ايستگاه‌هاي مترو به عنوان پناهگاه بود. سخنگو و رييس مركز ارتباطات و امور بين‌الملل شهرداري تهران در اين باره گفت: برخي ايستگاه‌هاي مترو شرايط اسكان را ندارند، اما در برخي ديگر شرايط فراهم شده است. استفاده از آنها در شرايط بحراني به‌صورت محدود امكان‌پذير است. او همچنين به اختلاف‌نظرها درباره ايجاد پناهگاه‌هاي بزرگ براي جمعيت زياد اشاره كرد و گفت: در اين خصوص نظرات مخالف و موافق وجود دارد كه بايد به‌طور دقيق بررسي شود. ساخت پناهگاه‌ها تنها مختص شهرداري نيست. در زمان صلح، بودجه‌ها به حوزه‌هايي مثل ساخت بوستان، دانشگاه يا بيمارستان اختصاص مي‌يابد، اما حالا كه درگير بحران شده‌ايم، بايد به پناهگاه‌ها نيز فكر كنيم.
خدمات فوري به شهروندان
در خلال حملات، شهرداري تهران و سازمان مديريت بحران شهر، اقدامات فوري متعددي براي حمايت از شهروندان آسيب‌ديده انجام دادند. علي نصيري، رييس سازمان مديريت بحران تهران، در نشست «قرارگاه ايران» اعلام كرد: ۴۰۷ نفر از شهروندان در قالب ۱۳۹ خانوار در هتل‌هاي تعيين‌شده اسكان داده شدند. در حال حاضر ۱۰۹ پايگاه مديريت بحران فعال است و در ۸۵ پايگاه نيروهاي اورژانس مستقر شده‌اند. او تأكيد كرد: پايگاه‌هاي مديريت بحران در گذشته فقط نقش خدماتي داشتند اما در اين دوره با تغيير عملكرد، بخشي از نيازهاي اسكان را نيز پاسخ دادند. نصيري همچنين از آماده‌سازي ۲۲ خط تلفن براي پاسخگويي به مردم در خصوص ارزيابي خسارات، مسائل ايمني و اسكان خبر داد.
ضعف قانوني
درحالي كه سال‌هاست در كشور بر ضرورت ايجاد پناهگاه‌هاي امن تأكيد مي‌شود، اما اين موضوع همواره در چرخه وعده‌هاي اجرايي باقي مانده است. علي بيت‌اللهي، عضو هيات علمي مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي، با نگاهي انتقادي به اين مساله گفت: در زمان جنگ تحميلي، پناهگاه‌سازي مطرح شد، اما پس از جنگ به فراموشي سپرده شد. همانطور كه پس از زلزله بم نيز موضوع ساخت اتاق‌هاي ايمن مطرح شد، اما باز هم با خوابيدن موج احساسات، اين مساله مسكوت ماند. او تأكيد كرد: در كشور ما، رفتارها معمولاً احساسي، مقطعي و بدون برنامه‌ريزي ريشه‌دار هستند. فقدان قانون الزام‌آور در زمينه احداث پناهگاه‌ها باعث شده مسووليت‌پذيري نيز در اين حوزه گم باشد. عضو هيات علمي مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي، با بيان اينكه در كشور لرزه‌خيزي چون ايران، نياز به اتاق‌هاي امن حتي براي زلزله نيز جدي است، افزود: ساخت اتاق‌هاي امن مي‌تواند براي خانواده‌ها سپري حياتي در برابر بلاياي ناگهاني باشد. اين اتاق‌ها بايد از مصالح غيرتركش‌زا ساخته شده، فاقد آوار و قابل استفاده در لحظات نخست حادثه باشند.
الزامات طراحي پناهگاه‌هاي شهري چيست؟
در اين ميان رييس سازمان مديريت بحران تهران به ويژگي‌هاي فني پناهگاه‌هاي ايمن شهري پرداخت و گفت: پناهگاه‌ها بايد در زيرزمين، خارج از مسير مستقيم موج انفجار، با ديوارها، كف و سقف بتني و ضخامت حدود پنج متر ساخته شوند. همچنين، بايد داراي مسيرهاي خروجي متعدد، دسترسي به سرويس بهداشتي، امكانات درماني و مصالح غيرتركش‌زا باشند. او با اشاره به تجربيات جهاني و وضعيت موجود در تهران افزود: در خطوط در حال ساخت مترو مانند خطوط ۸، ۹، ۱۰ و ۱۱، پيوست پدافند غيرعامل الزامي شده و بايد تجهيزات پناهگاهي در نظر گرفته شود. متأسفانه برخي ايستگاه‌هاي فعلي فقط يك ورودي دارند كه از نظر ايمني كافي نيست.
ساخت پناهگاه‌ها، يك ضرورت
حمله ناگهاني دشمن و غافلگيري اوليه شهروندان در طول جنگ ۱۲ روزه، نشان داد كه صرفاً تجهيزات نظامي و پاسخ‌هاي متقابل كافي نيست. آنچه در اين ميان برجسته شد، نقش زيرساخت‌هاي شهري براي حفظ جان غيرنظاميان بود. در اين خصوص، سخنان محمدخاني نيز قابل توجه است: برخي رسانه‌ها اين تلقي را ايجاد كردند كه شهرداري بايد پناهگاه‌هاي بزرگ بسازد، درحالي كه اين مساله نيازمند بررسي دقيق و همكاري فرادستگاهي است. نصيري با اشاره به پيچيدگي تهديدات امروز در اين باره گفت: نوع تهديدات امروز با گذشته متفاوت است. اگر الگوي حمله قابل پيش‌بيني نباشد، پناهگاه‌هاي سنتي كارايي ندارند. حملات تركيبي و همزمان داخلي و خارجي نياز به زيرساخت‌هاي كاملاً متفاوت دارد.
مسووليتي كه مبهم است
يكي از نقاط ضعف جدي، فقدان قانون الزام‌آور براي ساخت پناهگاه‌هاست. عضو هيات علمي مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي در اين خصوص اظهاركرد: مسووليت ساخت پناهگاه بين وزارت كشور، شهرداري، سازمان پدافند غيرعامل و ديگر نهادها تقسيم شده اما چون قانون مشخصي نداريم، همه از مسووليت شانه خالي مي‌كنند. بيت‌اللهي پيشنهاد داد كه حتي مصوبه هيات دولت مي‌تواند براي الزام قانوني كافي باشد و نيازي به قانون‌گذاري مجلس نيست، به شرطي كه مصوبه اجرايي شود و ساختار نظارتي و اجرايي در كنار آن ايجاد گردد.
تجربه‌هاي جهاني
در بسياري از كشورهاي جهان، بخشي از منازل و برج‌هاي مسكوني به اتاق‌هاي امن مجهز هستند؛ فضاهايي با ديوارهاي تقويت‌شده، درب ضد انفجار و تهويه اضطراري.در اين رابطه، مهدي چمران، رييس شوراي شهر تهران، گفته است: ساختمان‌هايي با بيش از ۵۰ واحد بايد الزاماً داراي پناهگاه باشند. حتي پاركينگ‌هاي سه‌طبقه يا بيشتر بايد قابليت استفاده به عنوان پناهگاه در شرايط اضطراري را داشته باشند. اين طرح‌ها اكنون به شوراي شهر تهران پيشنهاد شده و اميد مي‌رود در مراحل تصويب و اجرا قرار گيرد.
آيا از اين جنگ، درسي خواهيم گرفت؟
جنگ ۱۲ روزه، با وجود همه تلخي‌ها و خسارات، تجربه‌اي مهم براي بازانديشي در الگوهاي مديريت بحران، پدافند غيرعامل و ايمني شهري بود. سخنان مسوولان شهرداري، كارشناسان و نهادهاي تخصصي نشان مي‌دهد كه عزم جديدي براي جبران كم‌كاري‌هاي گذشته ايجاد شده است. با اين حال، آنچه حياتي به نظر مي‌رسد، عبور از مرحله توصيه و تحليل به مرحله اقدام و قانون‌گذاري است. ساخت پناهگاه‌ها و اتاق‌هاي امن، نه‌فقط براي جنگ، بلكه براي زلزله و ديگر تهديدات محتمل نيز ضروري است. اكنون زمان آن رسيده كه با ديدي راهبردي و فرابخشي، اين زيرساخت‌ها بخشي از برنامه‌ريزي شهري تهران و ساير كلان‌شهرهاي كشور شود.