تبعات رواني اخبار جنگي در بورس
در نخستين ساعات روز جمعه شاهد آغاز جنگ ميان اسراييل و ايران بوديم كه تا اين لحظه ايران واكنش‌هاي بسيار جدي به اين موضوع نشان داده است. همين موضوع باعث شد كه سخنگوي دولت اعلام كند كه فعلا بازار سهام تعطيل است.
در نخستين ساعات روز جمعه شاهد آغاز جنگ ميان اسراييل و ايران بوديم كه تا اين لحظه ايران واكنش‌هاي بسيار جدي به اين موضوع نشان داده است. همين موضوع باعث شد كه سخنگوي دولت اعلام كند كه فعلا بازار سهام تعطيل است. بسياري از كارشناسان از اين موضوع استقبال مي‌كنند و عقيده دارند كه در اينچنين شرايطي سرمايه‌هاي مردم حفظ مي‌شود و برخي ديگر از كارشناسان عقيده دارند كه در شرايط جنگي بايد بازارها قابليت نقدشوندگي داشته باشد و بسته شدن بورس منطقي نيست. تعطيلي بورس تهران از دو بعد قابل بررسي است اما جنگ تبعات رواني بسياري براي مردم در پي دارد. بار ديگر شوك به بازار سهام رسيد و باعث شد كه سرمايه‌گذاران ازنظر رواني تحت تاثير قرار بگيرند. شوكي كه طي آن واكنش احساسي معامله‌گران خرد، روند معاملات و شاخص‌ها را به‌شدت تحت پرسش قرار داد. بازارهاي سرمايه‌گذاري تحت تاثير فشارهاي رواني تغيير مسير مي‌دهند و به نوعي به سمت و سوي زيان‌سازي قدم بر مي‌دارند. درحال حاضر اغلب بورس‌هاي دنيا از جمله بورس اسراييل سرخ پوش هستند و شرايط بسياري بدي را تجربه مي‌كنند اما بازار سهام در ايران تعطيل است. با انتشار اولين اخبار از تحركات نظامي و احتمال گسترش درگيري، جريان معاملات بورس به سرعت وارد وضعيت قرمز شد. معامله‌گران خرد به عنوان اولين گروه واكنش‌دهنده، معمولاً پيش از هر گروه ديگر با احساس اضطراب و ترس، به صف‌هاي فروش هجوم مي‌آورند.اين موج فروش منجر به ريزش قيمت‌ها، تشكيل صف‌هاي فروش سنگين و ركوردشكني ارزش معاملات در نمادهاي بزرگ مي‌شود. طي روزهاي اخير، حتي نمادهايي كه ذاتاً ارتباط مستقيمي با تحولات سياسي-نظامي ندارند، صرفاً تحت تأثير فضاي رواني بازار وارد دور باطل عرضه مي‌شوند.
پ رفتار گله‌اي در بازارها
در بازارهاي بحران‌زده، پديده رفتار گله‌اي (Herding) به ضوح قابل مشاهده است. معامله‌گران خرد اغلب با مشاهده تصميمات ديگران و بدون بررسي دقيق وضعيت بنيادي سهام، اقدام به فروش يا خريد افراطي مي‌كنند. اصطلاح "FOMO " (ترس از عقب‌ماندن از موج خروج يا ورود) در اين شرايط نقش بسيار مهمي در تصميم‌گيري سرمايه‌گذاران دارد؛ وقتي عده‌اي فروش را آغاز مي‌كنند، گروه بعدي براي جا نماندن، با فروش هيجاني همراه مي‌شوند. نتيجه، افت‌هاي سنگين‌تر، تشديد فشار فروش و حتي تشكيل صف‌هاي فروش در نمادهاي بنيادي بازار است و در نهايت بازار بدون دليل اقتصادي سقوط مي‌كند.
اين رفتار نه فقط بازيگران كوچك بلكه گاهي فعالان بازار را نيز دچار خطاهاي تصميم‌گيري و زيان سنگين مي‌كند؛ زيرا در فضاي ناامني رواني، برخي سرخط را به هر قيمتي مي‌فروشند و چرخش نقدينگي به سمت بازارهاي كم‌ريسك‌ترشدت مي‌گيرد.
بازار تحت تاثير شايعه و ترس
يكي از عوامل مهم اثرگذار بر بازار سرمايه، نقش شايعات و اخبار غيررسمي است. حضور شبكه‌هاي باعث مي‌شود اخبار تاييدنشده با سرعت منتشر و فضاي بازار را مسموم كند. معامله‌گران خرد به دليل فقدان دسترسي به اطلاعات تخصصييا تحليلي، بيشتر تحت تاثير موج شايعات قرار مي‌گيرند و به نوعي براساس شايعاتي كه در صفحات اجتماعي وجود دارد معاملات خود را انجام مي‌دهند. در اين شرايط، واهمه اخبار منفي يا انتشار شايعات مربوط به تعطيلي بورس، افزايش دامنه نوسان منفي يا تصميمات جديد سياست‌گذاري، ريشه اصلي بسياري از رفتارهاي هيجاني است. اين فضاي پرشايعه، بازار را وارد سيكل باطلي از بي‌اعتمادي و ترس مي‌كند، كه محصول آن نقدشوندگي پايين و گير كردن معامله‌گران در صف‌هاي فروش ممتد است. البته نبايد در شرايط مساله بي‌اعتمادي را ناديده گرفت در چنين شرايطي بي‌اعتمادي به يك ركن اساسي در بازار تبديل مي‌شود و باعث مي‌شود كه شرايط تغيير كند و آرام آرم سرمايه‌ها از بورس خارج شود.
تكرار تجربه
واكنش معامله‌گران خرد به اخبار جنگي بي‌سابقه نيست و پيش از اين نيز در شرايط جنگي يا شرايط خاص شاهد واكنش سرمايه‌گذاران نسبت به شرايط بوده‌ايم. نمونه بارز آن، دوران آغاز جنگ ايران و عراق (دهه ۶۰)، بحران‌هاي سياسي سال ۱۳۸۸ و دوران تشديد تحريم‌هاي بين‌المللي است. هر بار كه كشور با بحران نظامييا تحريم مواجه شده، موج اوليه خروج سرمايه خرد به چشم خورده است. در دوره جنگ ايران و عراق، بورس تهران در ابتدا با ريزش‌هاي سنگين مواجه شد اما با فروكش كردن هيجانات و مشخص شدن روند ثبات نسبي، بخش زيادي از سرمايه‌هاي خارج شده بازگشت. تحليل داده‌هاي تاريخي نشان مي‌دهد، موج‌هاي فروش احساسي به‌طور ميانگين۲ تا ۴ هفته بازار را ملتهب نگاه مي‌دارد ولي در صورت كنترل تحولات و شفاف‌سازي سياست‌گذار، جو برگشتي تدريجي اتفاق مي‌افتد. البته در آن دوره بازار سهام به صورت طولاني مدت تعطيل شد و برخي از كارشناسان عقيده دارند كه ممكن است در شرايط كنوني نيز بورس تهران تعطيل شود.
بررسي‌ها نشان مي‌دهد كه بيش از ۶۰ درصد فعالان حقيقي بازار سرمايه، اخبار را ابتدا از رسانه‌هاي اجتماعي پيگيري مي‌كنند و سپس سايت‌هاي رسمي مانند كدال و بورس‌پرس را بررسي مي‌كنند. در شرايط جنگي، اخبار ضدونقيض و تاييدنشده روي كانال‌ها و پيج‌هاي بورسي، منجر به چندبرابر شدن ضريب هيجان مي‌شود. از سوي ديگر، پوشش رسانه‌هاي رسمي نيز گاهي حالت هشدار و اضطراب را به جامعه سهامداري منتقل مي‌كند – به خصوص اگر پيام‌هاي غيرمديريتي از سوي برخي مسوولان منتشر شود يا رسانه‌هاي خارجي با برجسته‌سازي اخبار بحراني و تحقيرآميز، فضاي نااطميناني را تشديد كنند.
نقش سياست‌گذار در بازار سهام
در عملكرد سازمان بورس و نهادهاي ناظر، نحوه مديريت اخبار اهميت فراواني دارد. در بسياري موارد، تأخيريا ابهام در اطلاع‌رساني، باعث تشديد نگراني و تصميمات هيجاني معامله‌گران خرد شده است. ابزارهايي مانند توقف موقت معاملات، كاهش يا حذف دامنه نوسان، يا حتي اعلام تعطيلي‌هاي كوتاه‌مدت، در صورت اجراي درست با هدف حفظ سلامت بازار و آرامش رواني استفاده مي‌شوند. با اين حال، نمونه‌هايي از رفتارهاي سياست‌گذارانه ضعيف نيز وجود داشته كه خود به موج شايعات و اضطراب جمعي دامن زده است؛ از جمله انتشار پيام‌هاي ناقص يا دوپهلو درباره آينده بازار. در چنين فضاهايي، توصيه تحليلگران باتجربه به معامله‌گران خرد عبارت است از:
عدم فروش هيجاني و خروج گروهي: در بيشتر مواقع فروش در نقطه اوج ترس منجر به قفل‌شدن ضرر و خروج نقدينگي با قيمت پايين خواهد شد.
بررسي شرايط بنيادي سهم‌ها: بسياري از شركت‌هاي صادرات‌محور يا حتي ريالي بازار در ميان‌مدت و بلندمدت، اساساً تأثير مستقيمي از اخبار جنگي نمي‌گيرنديا حتي فرصت پيدا مي‌كنند.
دورشدن موقت از فضاي شايعه و پيج‌هاي هيجاني: مطالعه تحليل‌هاي رسمي و مشاوره با نهادهاي تخصصي، به جاي پيروي از جو گروه‌هاي غيرحرفه‌اي در شبكه‌هاي اجتماعي.
توجه به مصوبات و اطلاعيه‌هاي رسمي سازمان بورس: ثبت اطلاعيه‌هاي فوري درباره تعطيلي بازار يا تعيين دامنه‌هاي جديد نوسان، مي‌تواند از شدت اضطراب بازار بكاهد.
قرار گرفتن بورس در تقاطع اخبار سياسي و تهديدهاي جنگي، همواره سايه‌اي سنگين بر سر سرمايه‌گذاران خرد انداخته است. مهم‌ترين پيامد، ايجاد فضاي اضطراب دسته‌جمعي، فراگيري صف‌هاي فروش و خروج نقدينگي از بازار سرمايه است كه عمدتاً از ترس نشأت مي‌گيرد و كمتر ريشهدر تحليل‌هاي بنيادي دارد و در نهايت اين ترس تبديل به يك بي‌اعتمادي بزرگ نسبت به بازار مي‌شود. تجربه ثابت كرده كه اين دوران‌ها، گرچه پرريسك و زيان‌آورند، اما پايان‌پذيرند و غالباً پس از فروكش‌كردن تب اخبار، بازار به تعادل بازمي‌گردد. اصل مديريت هيجان و اعتماد به اطلاعات و نهادهاي رسمي، كليد عبور از اين بحران براي معامله‌گران خرد محسوب مي‌شود. كارشناسان بورسي معتقدند آينده بازار نه توسط اخبار كوتاه‌مدت، بلكه براساس واقعيت‌هاي بنيادي و تصميمات عقلاني شكل مي‌گيرد. به همين دليل، معامله‌گران خرد بايد با تقويت سواد بورسي، دوري از شايعات و تكيه بر تحليل علمي، مسير بهتري براي عبور از توفان هيجانات رواني ترسيم كنند.