تابستان كم‌آب در راه است؟
كاهش ۴۰ درصدي بارندگي و ورود كشور به پنجمين سال پياپي خشكسالي، زنگ خطر جدي براي تابستاني كم‌آب خواهد بود، و از سوي ديگر بحران فرونشست در كمين است.
كاهش ۴۰ درصدي بارندگي و ورود كشور به پنجمين سال پياپي خشكسالي، زنگ خطر جدي براي تابستاني كم‌آب خواهد بود، و از سوي ديگر بحران فرونشست در كمين است.
به گزارش مهر، طبق آخرين آمار منتشرشده از سوي سازمان هواشناسي كشور، از ابتداي سال آبي جاري (يكم مهر ۱۴۰۳) تا تاريخ ۱۲ خرداد ۱۴۰۴، مجموع بارندگي‌هاي كشور به ۱۳۱.۵ ميلي‌متر رسيده است. اين ميزان نسبت به ميانگين بلندمدت، كاهشي معادل ۴۰.۴ درصد را نشان مي‌دهد؛ موضوعي كه زنگ خطر جدي براي منابع آبي كشور به شمار مي‌رود.
بر اساس برآوردهاي صورت‌گرفته، درصد تأمين منابع آبي كشور بر پايه همين ميزان بارش، تنها ۵۵.۹۹ درصد اعلام شده است. همچنين با توجه به بررسي نقشه پهنه‌بندي بارش‌ها از ابتداي سال‌آبي جاري تا ۱۲ خرداد، ۱۴۰۴ حاكي از توزيع نامتوازن بارندگي در ايران است. مناطق جنوبي، جنوب‌شرقي، مركزي و شرقي كشور عمدتا در وضعيت كم‌بارش يا بدون بارش قرار دارند.
براساس آمار وضعيت بارش‌ها از ابتداي فصل جاري نيز حكايت از كاهش ۴۶ درصدي نسبت به بلندمدت دارد. اين در حالي است كه كاهش تجميعي بارندگي‌ها از ابتداي سال آبي جاري تا تاريخ ۱۲ خرداد، به ۱۳۱.۵ ميلي‌متر رسيده كه نسبت به آمار بلندمدت حاكي از كاهش ۴۰.۴ درصدي است.
در مجموع، ميانگين بلندمدت ميزان بارش‌ها در سطح كشور تا بازه زماني ذكر شده، معادل ۸۹.۲ ميلي‌متر كاهش بوده كه نشان‌دهنده فاصله قابل‌توجه با ميزان نرمال و ميانگين بلندمدت بارندگي‌ها در ايران است. از سوي ديگر با ورود به سال آبي جاري و گذشت حدود 8 ماه از آغاز آن، داده‌هاي ثبت‌شده از ميزان بارش‌ها در كشور حاكي از كاهش نگران‌كننده بارندگي نسبت به ميانگين بلندمدت و حتي سال آبي گذشته است. اين افت محسوس بارش، شرايط كشور را در وضعيت هشدار از نظر منابع آبي قرار داده است.
نكته حائز اهميت اينجاست كه مسوولان صنعت آب كشور نيز وضعيت كنوني بارش‌ها را «بسيار نگران‌كننده» توصيف كرده‌اند و با استناد به روند كاهشي بارندگي در سال‌هاي اخير، از ورود ايران به پنجمين سال پياپي خشكسالي خبر داده‌اند. اين شرايط بحراني، ضرورت بازنگري در سياست‌هاي آبي، اعمال محدوديت در برداشت‌هاي غيرمجاز، اصلاح الگوي كشت و ارتقاي بهره‌وري در مصرف آب را دوچندان كرده است.
يكي‌از نخستين و مستقيم‌ترين تبعات كاهش بارندگي، افت توليدات كشاورزي در كشور است. بخش زيادي از اراضي كشاورزي ايران وابسته به منابع آبي سطحي و بارندگي‌هاي فصلي است. كاهش بارش به‌ويژه در مناطق غربي و جنوبي كشور، كه قطب‌هاي مهم توليد گندم، جو و دانه‌هاي روغني محسوب مي‌شوند، باعث كاهش سطح زير كشت ديم، افت عملكرد محصولات، و در نهايت افزايش واردات مواد غذايي خواهد شد. اين موضوع تراز تجاري بخش كشاورزي را مختل خواهد كرد.
بر پايه اين گزارش، نبود بارش‌هاي كافي و كاهش ذخاير سطحي، فشار مضاعفي بر منابع آب زيرزميني وارد مي‌شود. چاه‌هاي كشاورزي بيش از پيش فعال مي‌شوند و برداشت بي‌رويه از آبخوان‌ها شدت مي‌گيرد. اين پديده نه تنها منجر به كاهش سطح آب‌هاي زيرزميني و افزايش هزينه تأمين آب مي‌شود، بلكه در برخي مناطق با پديده خطرناك فرونشست زمين نيز همراه خواهد بود.
در همين راستا، علي بيت‌اللهي رييس بخش زلزله‌شناسي و خطرپذيري مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با اشاره به بحران فرونشست زمين در كشور گفت: متأسفانه به دليل برداشت بي‌رويه آب‌هاي زيرزميني از اواسط دهه ۵۰، كاهش منابع آب زيرزميني آغاز و از دهه ۷۰ شدت يافت. اين كاهش منابع به‌طور مستقيم به پديده فرونشست زمين مرتبط است كه از همان زمان نيز تشديد شده است. وي افزود: اولين آثار فرونشست زمين در استان كرمان مشاهده شد كه پديده لوله‌زايي، ناشي از پايين رفتن سطح زمين، از جمله اين آثار بود. در حال حاضر از ۳۱ استان، ۳۰ استان پهناي فرونشستي شناسايي شده و تنها در استان گيلان آثار فرونشست مشاهده نشده، هرچند احتمالا در آينده نزديك اين پديده در اين استان نيز گسترش خواهد يافت.
وي با بيان اينكه تاكنون حدود ۱۴۰ ميليارد متر مكعب از منابع آب زيرزميني كشور از دست رفته، ادامه داد: كاهش سطح آب زيرزميني باعث فشرده شدن لايه‌هاي خاك و نشست زمين شده است، اين مساله به دليل افزايش تعداد چاه‌هاي آب، كه تعداد آنها به حدود يك ميليون حلقه برآورد مي‌شود، تشديد شده است. بر اساس داده‌هاي پردازش‌شده، تمامي استان‌هاي كشور با اين بحران روبه‌رو هستند. بيشترين وسعت فرونشست در استان كرمان گزارش شده است.
بيت‌اللهي يادآور شد: به‌طور كلي حدود ۱۰ درصد مساحت كل كشور در پهناي فرونشستي قرار دارد، همچنين آمارهاي جهاني نشان مي‌دهند كه تنها ۳ تا ۵ درصد از كشورهاي جهان داراي پهنه‌هاي فرونشستي با نرخ بالاي ۱۰ سانتي‌متر در سال هستند، در حالي كه در ايران، ۱۸ استان با چنين پديده‌اي مواجه هستند. اين مساله ناشي از برداشت بي‌محابانه آب‌هاي زيرزميني و عدم وجود نظام مديريت مصرف آب است كه به وضعيت شكننده‌اي منجر شده است.
وي تاكيد كرد: بيش‌از ۴۰۰ شهر ايران، از جمله كلانشهرهايي مانند تهران، اصفهان، مشهد و شيراز در پهنه‌هاي پرخطر فرونشست زمين قرار دارند، همچنين علاوه بر اين، خطوط جاده‌اي و ريلي، خطوط انتقال نفت و گاز، شريان‌هاي حياتي برق و همچنين آثار تاريخي و فرهنگي كشور نيز در معرض آسيب جدي هستند.
رييس بخش زلزله‌شناسي و خطرپذيري مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي در خصوص راهكارهاي مقابله با اين بحران گفت: همانطور كه گفته شد، فرونشست زمين عمدتا ناشي از برداشت بي‌رويه آب‌هاي زيرزميني است و مي‌توان با اجراي اقداماتي از جمله اصلاح روش‌هاي آبياري، مديريت كشت محصولات كشاورزي، تغذيه مصنوعي آبخوان‌ها، كنترل چاه‌هاي غيرمجاز و بازنگري در مكان‌يابي صنايع آب‌بر اين وضعيت را تا حد زيادي كنترل كرد.
وي در پايان گفت: برآوردها نشان مي‌دهند كه نزديك به ۷۰۰ شهر در پهنه فرونشستي قرار دارند. حدود ۶۳ اثر تاريخي ثبت شده در معرض خطر قرار دارند و همچنين ۱۱ هزار كيلومتر از خطوط اصلي لوله‌هاي گاز در اين مناطق واقع شده است. نزديك به ۴۰ ميليون نفر از جمعيت كشور در پهنه فرونشستي يا در مجاورت آن زندگي مي‌كنند. به علاوه، بسياري از واحدهاي مسكوني و بافت‌هاي فرسوده در اين مناطق قرار دارند كه به دليل نشست زمين، آسيب‌پذيري زيادي دارند.
كاهش شديد بارش‌ها در سال آبي جاري صرفا يك پديده اقليمي مقطعي نيست، بلكه مساله‌اي استراتژيك با ابعاد چندلايه در حوزه‌هاي اقتصادي، اجتماعي، زيست‌محيطي و حتي امنيت ملي محسوب مي‌شود. تداوم اين روند، نيازمند تدابير فوري در حوزه مديريت منابع آب، بازنگري در الگوي مصرف، تغيير الگوي كشت و افزايش تاب‌آوري اجتماعي در برابر كم‌آبي است.
كاهش بارندگي در سال‌هاي اخير به يكي از چالش‌هاي جدي كشور در حوزه منابع طبيعي و زيست‌محيطي تبديل شده است. طبق آخرين آمار منتشرشده از سوي وزارت نيرو، ميزان بارش‌ها از ابتداي سال آبي جاري تاكنون، در مقايسه با بلندمدت، كاهش قابل توجهي داشته و تنها حدود ۵۹ درصد نياز آبي سالانه كشور تأمين شده است. اين كاهش چشمگير، نه‌تنها منابع آب سطحي و زيرزميني را تحت تأثير قرار داده، بلكه زمينه‌ساز تشديد پديده فرونشست زمين در بسياري از استان‌ها شده است.
از منظر فني، فرونشست زمين فرآيندي برگشت‌ناپذير است كه در اثر تخليه بيش از حد آب از سفره‌هاي زيرزميني رخ مي‌دهد. اين پديده مي‌تواند خسارات جبران‌ناپذيري به زيرساخت‌هاي شهري، راه‌ها، خطوط ريلي، خطوط لوله و ساختمان‌ها وارد كند.
نكته حائز اهميت آن است كه مسوولان صنعت آب كشور نيز بارندگي‌هاي سال جاري را «بسيار نگران‌كننده» توصيف كرده‌اند و از ورود كشور به پنجمين سال پياپي خشكسالي خبر داده‌اند. اين شرايط بحراني، ضرورت بازنگري در سياست‌هاي آبي، اعمال محدوديت در برداشت‌هاي غيرمجاز، اصلاح الگوي كشت و ارتقاي بهره‌وري در مصرف آب را دوچندان كرده است.
در شرايطي كه بحران آب و پيامدهاي آن در حال تبديل شدن به تهديدي جدي براي توسعه پايدار كشور است، استمرار بي‌توجهي به راهكارهاي علمي و مديريتي، مي‌تواند پيامدهاي اقتصادي، اجتماعي و امنيتي گسترده‌اي به دنبال داشته باشد.
در ادامه احد وظيفه رييس مركز ملي اقليم و مديريت بحران خشكسالي سازمان هواشناسي كشور در گفت‌وگو با مهر با اشاره به وضعيت نگران‌كننده بارش‌ها در كشور گفت: بر اساس آخرين آمار منتشرشده، ميزان بارش‌ها از ابتداي سال آبي جاري تاكنون نسبت به ميانگين بلندمدت حدود ۴۰ درصد كاهش داشته است.
وي افزود: ميانگين بارش كشور تاكنون حدود ۱۳۲ ميلي‌متر بوده، در حالي‌كه در حالت نرمال بايد بيش از ۲۲۰ ميلي‌متر بارندگي ثبت مي‌شد. اين آمار نشان مي‌دهد كه كشور همچنان در وضعيت خشكسالي قرار دارد و عملا وارد پنجمين سال متوالي خشكسالي شده‌ايم.
وظيفه با اشاره به وضعيت بحراني بارش در فصل بهار اظهار كرد: بارش‌هاي فصل بهار نسبت به ميانگين بلندمدت، ۴۶ درصد كاهش داشته است؛ به‌طوري كه تنها ۳۲ ميلي‌متر بارندگي ثبت شده، در حالي‌كه متوسط بلندمدت براي اين بازه زماني حدود ۶۰ ميلي‌متر بوده است.
وي با تأكيد بر اينكه تمامي استان‌هاي كشور با كاهش بارش نسبت به نرمال مواجه‌اند، گفت: استان‌هاي تهران، سمنان، فارس، هرمزگان، سيستان و بلوچستان، چهارمحال و بختياري، خراسان رضوي و كرمان از جمله مناطقي هستند كه بيشترين ميزان كاهش بارش را تجربه كرده‌اند. به عنوان مثال، استان سيستان و بلوچستان با ۷۶ درصد كاهش، هرمزگان با ۷۵ درصد، و سمنان با ۶۰ درصد در صدر استان‌هاي داراي بيشترين افت بارندگي قرار دارند.
وظيفه تصريح كرد: با توجه به اتمام فصل بارندگي و نزديك شدن به فصل تابستان، چشم‌انداز تأمين منابع آبي بسيار نگران‌كننده است و مديريت مصرف آب در تمامي بخش‌ها، به‌ويژه كشاورزي، بايد در اولويت سياستگذاران و مسوولان قرار بگيرد.
رييس مركز ملي اقليم و مديريت بحران خشكسالي سازمان هواشناسي كشور در خصوص چشم‌انداز بارندگي‌ها در فصل تابستان يادآور شد: بارش‌هاي فصل تابستان در كشور به‌طور طبيعي بسيار محدود است و عملا بخش اعظم كشور تابستاني بدون بارندگي را سپري مي‌كند.
وي افزود: تنها مناطقي كه در تابستان انتظار بارش دارند، بخش‌هايي از جنوب شرق كشور شامل جنوب سيستان و بلوچستان، شرق هرمزگان و نواحي اطراف چابهار هستند كه تحت تأثير بارش‌هاي موسمي قرار دارند. همچنين سواحل شمالي كشور و بخش‌هايي از شمال آذربايجان شرقي از معدود مناطق داراي بارندگي تابستانه محسوب مي‌شوند. وظيفه ادامه داد: به جز اين مناطق، تقريبا ساير نقاط كشور در تابستان فاقد بارش خواهند بود و اين مساله در كنار كاهش بارندگي‌هاي سالانه، تنش آبي را تشديد خواهد كرد. به‌طور كلي، ما با تابستاني گرم‌تر و خشك‌تر از نرمال مواجه خواهيم بود.
وي با اشاره به پيامدهاي گسترده خشكسالي تصريح كرد: خشكسالي پديده‌اي خزنده و بسيار خطرناك است كه تقريبا تمامي اركان زندگي انسان و طبيعت را تحت تأثير قرار مي‌دهد. از خشك شدن علفزارها و ضعف درختان جنگلي، به‌ويژه جنگل‌هاي زاگرس، تا افزايش رشد آفات و آتش‌سوزي‌هاي گسترده در جنگل‌ها، همگي ا زجمله تبعات اين شرايط هستند.
رييس مركز ملي اقليم و مديريت بحران خشكسالي سازمان هواشناسي كشور، افزود: تركيب خشكسالي با دماي بالاتر از نرمال، كه اكنون در كشور مشاهده مي‌شود، سبب افزايش پديده‌هايي نظير گرد و خاك، توسعه بيابان‌زايي و كاهش كيفيت هوا در شهرها شده است. اين وضعيت سلامت عمومي، به‌ويژه در مناطق شهري، را به‌شدت تهديد مي‌كند.
وظيفه با بيان اينكه ميانگين دماي كشور از ابتداي سال آبي تاكنون حدود ۱.۴ درجه سانتي‌گراد بالاتر از نرمال بوده گفت: در فصل بهار نيز دما به‌طور ميانگين حدود ۳ درجه بيشتر از شرايط معمول بوده است. اين افزايش دما موجب تشديد تنش آبي و افزايش مصرف منابع آبي در تمامي بخش‌ها شده است، از آب شرب و مصرف خانگي گرفته تا بخش كشاورزي.
وي خاطرنشان كرد: در چنين شرايطي تبخير از سطح زمين افزايش مي‌يابد، خاك خشك‌تر مي‌شود و روند بيابان‌زايي سرعت مي‌گيرد. از سوي ديگر، توليد محصولات كشاورزي كاهش مي‌يابد و معيشت كشاورزان با اختلال روبرو مي‌شود كه اين مساله تبعات اقتصادي و اجتماعي متعددي به همراه دارد.
رييس مركز ملي اقليم و خشكسالي با اشاره به پيش‌بيني وضعيت جوي ماه‌هاي آينده گفت: به جز جنوب شرق كشور كه ممكن است تحت تأثير سامانه‌هاي مونسون بارش‌هايي داشته باشد، در ساير مناطق كشور بارندگي قابل توجهي پيش‌بيني نمي‌شود. سواحل شمالي كشور نيز تابستاني خشك‌تر از نرمال را پيش رو دارند.
وي تأكيد كرد: عملابايد منتظر پاييز باشيم تا با شروع فصل بارش‌ها، دماي هوا كاهش يافته و فشار بر منابع آبي تا حدي كاهش يابد. با اين حال، كشور در شرايط بسيار نگران‌كننده‌اي از نظر منابع آبي قرار دارد و در برخي مناطق، وضعيت به مرز بحران رسيده است.
وظيفه ادامه داد: بارندگي‌ها به‌طور قابل توجهي كمتر از نرمال بوده و دماي هوا نيز به‌شدت بالاتر از ميانگين بلندمدت ثبت شده است. اين دو عامل موجب شده‌اند كه دسترسي به منابع آب كاهش يابد و شرايط بحراني در بسياري از مناطق كشور ايجاد شود. در حال حاضر برخي از استان‌ها به‌وضوح در وضعيت تنش شديد آبي قرار دارند و نيازمند مديريت فوري منابع هستند.
وي با اشاره به پيش‌بيني وضعيت آب‌وهوا در فصل پاييز تصريح كرد: در حال حاضر نمي‌توان با قطعيت گفت كه پاييز امسال از نظر بارش چگونه خواهد بود. با توجه به شرايط كلي حاكم بر جو كشور و الگوهاي اقليمي فعلي، چشم‌انداز اميدواركننده‌اي در مورد پاييز پربارش وجود ندارد و احتمال دارد پاييز نيز نسبتاً خشك و كم‌بارش باشد.
رييس مركز ملي اقليم و مديريت بحران خشكسالي سازمان هواشناسي كشور در پايان گفت: در چنين شرايطي، مديريت صحيح منابع آبي از اهميت فوق‌العاده‌اي برخوردار است. بايد با برنامه‌ريزي دقيق و اتخاذ تدابير موثر، به‌گونه‌اي عمل كنيم كه كمترين ميزان بحران و قطعي آب در كشور رخ بدهد.