بسته‌هاي اينترنتي ارزان، تجربه كاربري پرهزينه
در سال ۱۴۰۳، زيست‌بوم ديجيتال ايران بيش از هر زمان ديگري صحنه تضادها و تناقض‌هايي حيرت‌انگيز بود؛ از يك سو، كيفيت اينترنت به‌گونه‌اي افت كرده كه ايران در رتبه‌اي پايين‌تر از مغولستان قرار گرفته و كاربران براي دسترسي آزاد به جهان، بيش از پيش به فيلترشكن و اينترنت ماهواره‌اي پناه برده‌اند.
در سال ۱۴۰۳، زيست‌بوم ديجيتال ايران بيش از هر زمان ديگري صحنه تضادها و تناقض‌هايي حيرت‌انگيز بود؛ از يك سو، كيفيت اينترنت به‌گونه‌اي افت كرده كه ايران در رتبه‌اي پايين‌تر از مغولستان قرار گرفته و كاربران براي دسترسي آزاد به جهان، بيش از پيش به فيلترشكن و اينترنت ماهواره‌اي پناه برده‌اند. از سوي ديگر، همين فضاي محدود و فيلترشده، ميزبان يكي از بزرگ‌ترين ارتش‌هاي اينفلوئنسرهاي جهان شده و ايران را به رتبه چهارم جهاني از نظر تعداد توليدكنندگان محتواي ديجيتال رسانده است. در حالي كه زيرساخت‌هاي ارتباطي فرسوده و سياست‌هاي سلبي، تجربه كاربري را تضعيف كرده‌اند، كاربران ايراني با حضور فعال در شبكه‌هاي اجتماعي فيلترشده، چهره‌اي متفاوت از جامعه‌اي پرجنب‌وجوش و خلاق در فضاي مجازي به نمايش گذاشته‌اند. در سال 1403، اكوسيستم ديجيتال ايران شاهد تحولات و تناقض‌هاي قابل‌توجهي بوده است. از يك سو، زيرساخت‌هاي اينترنت كشور با افت كيفيت و رتبه جهاني مواجه شده و ايران در جايگاه 72 از 131 كشور جهان قرار گرفته است. از سوي ديگر، ايران با داشتن 5 درصد از اينفلوئنسرهاي جهاني، در رتبه چهارم جهان ايستاده و در زمينه سهم اينفلوئنسرها از جمعيت شاغل، جايگاه دوم جهاني را به خود اختصاص داده است. اين گزارش از ديتاك به بررسي وضعيت زيرساخت‌هاي اينترنت، رفتار كاربران در شبكه‌هاي اجتماعي، تأثير رفع فيلتر واتساپ، و نقش رسانه‌هاي ديجيتال در ايران مي‌پردازد. با نگاهي جامع به اين موضوعات، تلاش شده تصويري روشن از چالش‌ها و فرصت‌هاي فضاي ديجيتال ايران ارايه شود.
افت كيفيت اينترنت: چالشي بزرگ براي توسعه ديجيتال
زيرساخت اينترنت ايران در سال 1403 با افتي چشمگير مواجه شده و نسبت به سال گذشته، 14 رتبه در شاخص جهاني تنزل يافته است. اين وضعيت، ايران را در جايگاه 72 از 131 كشور قرار داده و حتي از كشورهايي مانند مغولستان عقب‌تر نگه داشته است. اين افت كيفيت در حالي رخ داده كه ضريب نفوذ اينترنت در ايران همچنان بالاست و به‌طور ميانگين، هر دو ايراني سه اشتراك اينترنت (پهن‌باند سيار و ثابت) دارند. اين آمار نشان‌دهنده تقاضاي بالاي كاربران براي دسترسي به اينترنت است، اما كيفيت پايين خدمات، تجربه كاربري را به‌شدت تحت تأثير قرار داده است. يكي از دلايل اصلي اين چالش، محدوديت‌هاي زيرساختي و سياست‌هاي فيلترينگ است كه دسترسي به اينترنت باكيفيت را دشوار كرده است. در نتيجه، بيش از 100 هزار ايراني به استفاده از اينترنت ماهواره‌اي، به‌ويژه استارلينك، روي آورده‌اند تا كاستي‌هاي موجود را جبران كنند. با اين حال، موانع قانوني و فني، گسترش اين فناوري را محدود كرده و كاربران همچنان با چالش‌هاي متعددي مواجه هستند.
اينترنت ارزان اما ناكارآمد
يكي از ويژگي‌هاي بازار اينترنت ايران، هزينه پايين بسته‌هاي اينترنتي نسبت به كشورهاي منطقه است. با اين حال، اين ارزاني با كيفيت پايين خدمات همراه است. كاربران ايراني در مقايسه با همسايگان خود، اينترنت ارزان‌تري دريافت مي‌كنند، اما سرعت و پايداري آن در سطح استانداردهاي جهاني و منطقه‌اي نيست. اين موضوع باعث شده كه 71 درصد از جمعيت ايران به استفاده از فيلترشكن‌ها روي آورند تا به محتواي فيلترشده دسترسي پيدا كنند. اين وابستگي به ابزارهاي دور زدن محدوديت‌ها، نشان‌دهنده ناكارآمدي سياست‌هاي كنوني در مديريت فضاي ديجيتال است.
اينفلوئنسرها:
ستارگان جديد اقتصاد ديجيتال
يكي از برجسته‌ترين نكات در اكوسيستم ديجيتال ايران، نقش پررنگ اينفلوئنسرهاست. ايران با در اختيار داشتن 5 درصد از اينفلوئنسرهاي جهاني، پس از برزيل، امريكا و هند، در رتبه چهارم جهان قرار دارد. همچنين، در زمينه سهم اينفلوئنسرها از جمعيت شاغل هر كشور، ايران جايگاه دوم جهاني را به خود اختصاص داده است. اينفلوئنسرها نه‌تنها به عنوان توليدكنندگان محتوا، بلكه به عنوان بازيگران كليدي در تبليغات و بازاريابي ديجيتال فعاليت مي‌كنند. با اين حال، درآمدهاي نجومي اينفلوئنسرها، به‌ويژه مگا اينفلوئنسرها، چالش‌هايي را براي نظام مالياتي ايجاد كرده است. نبود شفافيت در درآمدهاي اين افراد، نظارت بر اقتصاد ديجيتال را دشوار كرده و نياز به اصلاح قوانين مالياتي و تقويت زيرساخت‌هاي نظارتي را بيش از پيش آشكار مي‌سازد.
محبوبيت پلتفرم‌هاي فيلترشده
با وجود سياست‌هاي سختگيرانه فيلترينگ، اينستاگرام و تلگرام همچنان محبوب‌ترين پلتفرم‌هاي اجتماعي در ايران هستند. اينستاگرام با 33 ميليون كاربر و تلگرام با 26 ميليون كاربر، در صدر پلتفرم‌هاي مورد استفاده قرار دارند. اين موضوع نشان‌دهنده ناكارآمدي فيلترينگ در كاهش استفاده از اين پلتفرم‌ها و تمايل كاربران به دسترسي به محتواي جهاني است. در مقابل، پلتفرم‌هاي داخلي پس از رفع فيلتر واتساپ با افت بيش از 50 درصدي بازديد مواجه شده‌اند. اينستاگرام با 40 درصد پراكندگي محتوا، به عنوان پلتفرم اصلي براي محتواي تجاري و فروش شناخته مي‌شود، در حالي كه ايتا با 36 درصد، بيشترين محتواي مذهبي و معنوي را به خود اختصاص داده است. اين تفاوت در نوع محتوا، تنوع نيازهاي كاربران ايراني و نقش متفاوت پلتفرم‌ها را نشان مي‌دهد.
تأثير رفع فيلتر واتساپ
رفع فيلتر واتساپ در سال 1403 تأثيرات قابل‌توجهي بر رفتار كاربران و كسب‌وكارهاي ديجيتال داشته است. اين اقدام نه‌تنها بر بازديد تلگرام تأثيري نداشته، بلكه باعث كاهش چشمگير بازديد پلتفرم‌هاي داخلي شده است. اين موضوع نشان‌دهنده ترجيح كاربران به پلتفرم‌هاي بين‌المللي در صورت رفع محدوديت‌هاست. كسب‌وكارهاي داخلي براي حفظ رقابت‌پذيري، بايد حضور فعال‌تري در پلتفرم‌هايي مانند واتساپ داشته باشند و استراتژي‌هاي خود را با نيازهاي جديد كاربران هماهنگ كنند.
رسانه‌هاي ديجيتال: تلگرام در صدر
تلگرام همچنان يكي از مهم‌ترين پلتفرم‌ها براي انتشار اخبار و اطلاعات در ايران است. با وجود فعاليت حدود 14 هزار رسانه در ايران (دو برابر مجموع رسانه‌هاي كشورهاي خاورميانه)، تعداد كانال‌هاي خبري تلگرام با بيش از 205 هزار كانال، 200 برابر سايت‌هاي خبري است. اين آمار نشان‌دهنده نقش كليدي تلگرام در اطلاع‌رساني است. در شرايط بحراني، مانند سانحه سقوط بالگرد ابراهيم رييسي در 30 ارديبهشت 1403، تلگرام به عنوان يكي از اصلي‌ترين منابع انتشار محتوا عمل كرده و بالاترين ميزان توليد محتوا در اين روز ثبت شده است.
رفتار كاربران در شبكه‌هاي اجتماعي
كاربران ايراني در پلتفرم‌هاي مختلف، الگوهاي متفاوتي از فعاليت دارند. براي مثال، لينكدين در ساعت 11 صبح، اينستاگرام در ساعت 20، و توييتر در ساعت 23 بيشترين فعاليت را دارند. در اينستاگرام، ساعات 12، 20 و 22 بهترين زمان براي انتشار محتوا و كسب نرخ تعامل بالا هستند. اين اطلاعات براي كسب‌وكارها و توليدكنندگان محتوا ارزشمند است تا بتوانند استراتژي‌هاي خود را بهينه كنند. نرخ پاسخگويي برندهاي ايراني به كامنت‌ها و منشن‌ها بسيار پايين (كمتر از 5 درصد) است. برندهايي مانند همراه اول و ايرانسل كه از ابزارهاي سوشال ليسنينگ استفاده مي‌كنند، عملكرد بهتري در اين زمينه دارند. اين موضوع نشان‌دهنده اهميت استفاده از فناوري‌هاي پيشرفته براي بهبود تعامل با مشتريان است.