وقتي برق قهر مي‌كند
در گرماي بهار و تابستان، وقتي كولرها يك‌صدا فرياد مي‌زنند و خيابان‌ها زير تابش آفتاب له‌له مي‌زنند، ناگهان برق مي‌رود. صداي فن‌ها مي‌خوابد، چراغ‌ها خاموش مي‌شوند و زندگي، هرچند براي چند دقيقه، ايست مي‌كند. اين خاموشي‌ها براي بسياري از مردم ديگر نه يك اتفاق عجيب، بلكه بخشي از «روال بهار و تابستانه» شده‌اند.
در گرماي بهار و تابستان، وقتي كولرها يك‌صدا فرياد مي‌زنند و خيابان‌ها زير تابش آفتاب له‌له مي‌زنند، ناگهان برق مي‌رود. صداي فن‌ها مي‌خوابد، چراغ‌ها خاموش مي‌شوند و زندگي، هرچند براي چند دقيقه، ايست مي‌كند. اين خاموشي‌ها براي بسياري از مردم ديگر نه يك اتفاق عجيب، بلكه بخشي از «روال بهار و تابستانه» شده‌اند.
اما پشت اين خاموشي‌ها، داستاني نهفته است. داستاني از سال‌ها بي‌برنامگي، وابستگي به منابع محدود، افزايش مصرف بي‌رويه و فرسودگي زيرساخت‌ها. اين گزارش، سفري است به دل تاريكي‌هايي كه برق را از ما مي‌گيرند؛ نگاهي عميق به ريشه‌هاي اين خاموشي‌ها و آنچه بايد براي پايان آنها انجام بدهيم.
بخش خانگي بيشترين مصرف برق را دارد و آنچه بحران را تشديد مي‌كند، الگوي غلط مصرف است. استفاده از وسايل پرمصرف در ساعات اوج بار، روشن ماندن وسايل برقي غيرضروري و نبود فرهنگ بهينه‌سازي مصرف، چالشي جدي در مديريت شبكه ايجاد كرده است.
بخش مهمي از نيروگاه‌ها و تجهيزات شبكه برق كشور، عمري بيش از ۳۰ سال دارند. بسياري از پست‌ها، ترانس‌ها و خطوط انتقال، فرسوده‌اند و در ساعات اوج مصرف يا دماي بالا دچار افت راندمان يا حتي سوختگي مي‌شوند.
از سوي ديگر، نيروگاه‌هاي كشور به‌خصوص در تابستان، با كمبود آب براي خنك‌سازي مواجه‌اند. نيروگاه‌هاي برق‌آبي نيز با كاهش شديد ذخاير سدها، سهم‌شان از توليد برق كاهش چشمگيري داشته است. در نتيجه، بار بيشتري روي دوش نيروگاه‌هاي گازي مي‌افتد؛ آن هم در شرايطي كه اين نيروگاه‌ها با كمبود گاز هم مواجه‌اند.
شايد عجيب به نظر برسد، اما يكي از دلايل مهم قطع برق در تابستان، كمبود گاز در زمستان است! چگونه؟ در فصل سرد، اولويت تأمين گاز با بخش خانگي است. وقتي گاز به اندازه كافي به نيروگاه‌ها نمي‌رسد، آنها مجبور به استفاده از سوخت مايع مي‌شوند كه آلاينده‌تر، گران‌تر و كم‌راندمان‌تر است. اين كاهش بهره‌وري، روي كل چرخه توليد اثر مي‌گذارد و در نتيجه، تابستاني با برق كمتر در انتظار خواهد بود.
همچنين، بسياري از نيروگاه‌هاي جديد يا توسعه‌يافته نيازمند گاز طبيعي با فشار بالا هستند. نبود زيرساخت‌هاي مناسب انتقال گاز، كار آنها را نيمه‌كاره گذاشته است. در كشوري كه ۳۰۰ روز آفتابي در سال دارد، سهم انرژي خورشيدي از برق توليدي كمتر از يك درصد است! در حالي كه پتانسيل نصب بيش از ۶۰ هزار مگاوات نيروگاه خورشيدي و بادي در كشور وجود دارد، عملا كمتر از ۱۰۰۰ مگاوات به بهره‌برداري رسيده است.
دلايل اين عقب‌ماندگي را مي‌توان در نبود سياست‌هاي تشويقي پايدار، كاهش قيمت خريد تضميني برق تجديدپذير، مشكلات ارزي براي واردات تجهيزات و عدم جذب سرمايه‌گذاري خصوصي جست‌وجو كرد.
در حالي كه كشورهاي منطقه مانند امارات، عربستان و تركيه با سرعت بالا در حال توسعه انرژي‌هاي پاك هستند، ايران همچنان درگير برنامه‌ريزي‌هاي ناپايدار و پروژه‌هاي نيمه‌تمام مانده است.
در بسياري از كشورهاي جهان، مصرف برق در ساعات اوج با روش‌هاي متنوعي كنترل مي‌شود؛ از تعرفه‌هاي شناور تا كنتورهاي هوشمند. اما در ايران، مديريت مصرف بيشتر به‌صورت سنتي، دستوري و مقطعي انجام مي‌شود: يا با خاموشي، يا با خواهش از مردم!
كنتورهاي هوشمند كه مي‌توانند نقش مهمي در مديريت پيك مصرف ايفا كنند، هنوز در مراحل ابتدايي نصب هستند. تعرفه‌هاي برق نيز براي بخش خانگي بسيار پايين و غيربازدارنده است. به همين دليل، مصرف‌كنندگان انگيزه‌اي براي صرفه‌جويي ندارند.
يكي از ريشه‌هاي اصلي مشكلات صنعت برق، نگاه كوتاه‌مدت به برنامه‌ريزي است. پروژه‌هاي توسعه‌اي، اغلب با تغيير دولت‌ها نيمه‌كاره رها مي‌شوند. سرمايه‌گذاران بخش خصوصي نيز به‌دليل بي‌ثباتي در سياست‌ها، رغبت چنداني به ورود ندارند.
بودجه‌هاي عمراني نيز اغلب دير تخصيص داده مي‌شوند يا در مسيرهاي ديگري هزينه مي‌شوند. اين در حالي است كه توسعه نيروگاه‌ها، نوسازي شبكه انتقال، احداث خطوط جديد و خريد تجهيزات مدرن، همگي نيازمند سرمايه‌گذاري سنگين و برنامه‌ريزي پايدار هستند.
خاموشي، تنها رفتن برق نيست؛ نشانه‌اي است از خاموش شدن بخشي از كاركردهاي توسعه‌اي كشور. هر خاموشي، يعني توقف در توليد، اختلال در زندگي روزمره و كاهش اعتماد عمومي.
ريشه‌ها و علل بروز قطعي‌هاي برق در بهار ۱۴۰۴ بسيار متنوع و متعدد است؛ اتفاقاتي كه در گذشته رخ داده و آثار مخرب آن همچنان ادامه دارد و رخدادهايي كه مربوط به امسال است.
اساس اعلام گروه تحليل عملكرد و گزارش‌هاي راهبري شبكه برق كشور، رشد تقاضاي انرژي برق از ابتداي سال جاري تاكنون، 11.92 درصد گزارش شده است.
به‌عبارتي، تقاضا براي مصرف برق در ماه‌هاي فروردين و ارديبهشت امسال، حدود 12 درصد، نسبت به دو ماهه ابتدايي سال گذشته افزايش داشته است و اين رشد تقاضا و عدم توان صنعت برق به فراهم‌سازي تأمين برق متناسب با آن، موجب شروع خاموشي‌هاي برنامه‌ريزي شده از ميانه فروردين ماه شده است.
هم‌اكنون هم در بخش خانگي با خاموشي‌هاي برنامه‌ريزي شده مواجه‌ايم، هم بخش صنعت با محدوديت‌هاي تأمين برق مواجه شده، درواقع ناترازي و كسري برق، از تابستان به بهار منتقل شده و در تابستان تشديد خواهد شد. اما ريشه‌ها و دلايل اين اتفاق چيست؟
درحالي كه پيش‌بيني مي‌شد يك بهار نرمال با اندكي گرماي هوا را در پيش داشته باشيم، در عمل با رشد 5.5 درصدي متوسط دماي كشور در ميانه ارديبهشت‌ماه مواجه شديم. امسال يكي از معدود سال‌هايي است كه در ميانه فروردين‌ماه، كولرهاي گازي در برخي از شهرهاي جنوبي كشور وارد مدار بهره‌برداري شد. اين رشد متوسط دماي كشور در فروردين و ارديبهشت، به رشد بيش از پيش‌بيني‌هاي تقاضاي برق منجر شد و به‌عبارتي صنعت برق نسبت به اين ميزان افزايش تقاضا، غافلگير شد.
امسال (سال آبي 1403 - 1404) يكي از خشك‌ترين سال‌هاي نيم قرن اخير از منظر ميزان بارش‌ها بوده، به‌طوري كه ميزان بارش‌ها نسبت به سال گذشته و متوسط درازمدت، بيش از 38 درصد كاهش داشته است. به‌تبع كاهش بارش‌ها، ميزان ورودي آب به سدها نيز كاهش قابل‌توجهي را تجربه كرده، به‌طوري كه ميزان ورودي آب به سدهاي كشور حدود 40 درصد كمتر از مدت مشابه سال قبل است.سدهاي بزرگ داراي نيروگاه‌هاي برق‌آبي نيز با كاهش ورودي آب و كاهش شديد سطح ذخاير آبي مواجه شدند و تمام برنامه‌هايي كه صنعت برق روي توليد انرژي از نيروگاه‌هاي برق‌آبي در سال جاري حساب كرده بود، برهم ريخت. ذخيره مفيد آب در سدهاي بزرگ داراي نيروگاه‌هاي برق‌آبي از حدود 9.3 ميليارد مترمكعب در زمان مشابه سال قبل، به حدود 5.4 ميليارد مترمكعب در سال جاري كاهش يافته و طبق اعلام شركت توانير، استفاده از اين ظرفيت براي توليد انرژي برق‌آبي، براي روزهاي گرم تير و مرداد، درنظر گرفته شده و امروز، تنها از حدود 20 درصد ظرفيت برق‌آبي‌هاي كشور استفاده مي‌شود.