تهديد پنهان زير پاي مردم
در حالي كه زلزله‌ها و سيل‌ها همواره به عنوان تهديدات طبيعي اصلي در كشور مطرح بوده‌اند، يك بحران خاموش و تدريجي در حال گسترش است و آن هم فرونشست زمين است. بحراني كه به گفته علي بيت‌اللهي، رييس بخش زلزله‌شناسي و خطرپذيري مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي، اكنون حدود ۴۰ ميليون نفر از جمعيت ايران را تحت تأثير قرار داده است.
در حالي كه زلزله‌ها و سيل‌ها همواره به عنوان تهديدات طبيعي اصلي در كشور مطرح بوده‌اند، يك بحران خاموش و تدريجي در حال گسترش است و آن هم فرونشست زمين است. بحراني كه به گفته علي بيت‌اللهي، رييس بخش زلزله‌شناسي و خطرپذيري مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي، اكنون حدود ۴۰ ميليون نفر از جمعيت ايران را تحت تأثير قرار داده است. بيت‌اللهي با اشاره به ريشه‌هاي اين بحران، برداشت بي‌رويه آب‌هاي زيرزميني از اواسط دهه ۵۰ را آغازگر فرايند فرونشست مي‌داند. اين روند از دهه ۷۰ شدت گرفت و اكنون از ۳۱ استان كشور، ۳۰ استان با پديده فرونشست دست‌وپنجه نرم مي‌كنند. استان گيلان تنها استاني است كه هنوز نشانه‌هاي مستقيم فرونشست در آن ثبت نشده، اما آينده آن نيز در امان نيست.
نرخ‌هاي هشداردهنده در قلب ايران
نرخ فرونشست در برخي مناطق كشور به حدي بالا است كه استانداردهاي جهاني را به‌وضوح نقض مي‌كند. منطقه بهرمان در كرمان با نرخ ۴۰ سانتي‌متر در سال، جنوب البرز با ۳۵ سانتي‌متر، قم و گلستان با ۲۲ سانتي‌متر و جنوب تهران با ۲۰ سانتي‌متر، در صدر اين فهرست هشدارآميز قرار دارند. در مقايسه، تنها ۳ تا ۵ درصد از كشورهاي جهان با نرخ‌هاي بيش از ۱۰ سانتي‌متر در سال مواجه هستند، اما در ايران، ۱۸ استان از چنين بحراني رنج مي‌برند.
زنگ خطر براي تهران و كلان‌شهرها
تهران، پايتخت و مركز تمركز جمعيتي، يكي از نگران‌كننده‌ترين نقاط در اين نقشه فرونشستي است. مناطق جنوبي شهر و نواحي ۱۷ تا ۲۰ با فرونشست فزاينده مواجه‌اند؛ آن هم در شرايطي كه جمعيت كلان‌شهر و شهرهاي اقماري اطراف آن به حدود ۱۵ ميليون نفر مي‌رسد. افزايش جمعيت، توسعه بي‌رويه ساخت‌وساز، و حفر چاه‌هاي عميق، همگي دست به دست هم داده‌اند تا پايداري زمين در اين مناطق به‌خطر بيفتد. تأثير فرونشست تنها محدود به ساختمان‌هاي مسكوني نيست. طبق اعلام بيت‌اللهي، حدود ۷۰۰ شهر كشور در پهنه‌هاي فرونشستي قرار دارند. همچنين، ۱۱ هزار كيلومتر از خطوط اصلي لوله‌هاي گاز، ده‌ها اثر تاريخي و فرهنگي و هزاران مدرسه و جاده در اين مناطق هستند. چنين شرايطي، زيرساخت‌هاي حياتي كشور را در برابر هر حادثه طبيعي يا حتي فشار وزن ساختمان‌ها، آسيب‌پذير كرده است.
تهديدي براي ميراث تاريخي ايران
يكي از نگراني‌هاي مهم، تأثير فرونشست بر آثار تاريخي و فرهنگي كشور است. از ميدان نقش جهان اصفهان گرفته تا تخت جمشيد و نقش رستم در فارس، بسياري از اين بناهاي ارزشمند در معرض خطر ترك‌خوردگي و تخريب تدريجي هستند. اين موضوع نه‌تنها تهديدي براي هويت فرهنگي كشور، بلكه زنگ هشداري براي گردشگري داخلي و بين‌المللي است. فرونشست زمين، تنها يك مساله زمين‌شناسي يا مهندسي نيست، بلكه بحراني اجتماعي، اقتصادي و زيست‌محيطي نيز محسوب مي‌شود. مصرف بي‌رويه آب براي كشاورزي سنتي و غيربهينه (براي مثال، ۱۵ هزار ليتر آب براي توليد يك كيلو گوشت) و نبود نظام پايدار مديريت منابع آب، اين بحران را تشديد كرده‌اند. ايران با الگوي مصرف فعلي، نه‌تنها توان حمايت از جمعيت فعلي را ندارد، بلكه روند كنوني مي‌تواند آينده‌اي ناپايدار براي نسل‌هاي بعدي رقم بزند. به گفته بيت‌اللهي، خوشبختانه در ماه‌هاي اخير موضوع فرونشست در هيات دولت مطرح شده و دستور تدوين مقررات ملي در اين زمينه صادر شده است. اما اين اقدامات تنها در صورتي موثر خواهند بود كه به‌موقع، هماهنگ و با مشاركت همه دستگاه‌هاي اجرايي انجام شود. از مديريت مصرف آب تا ساماندهي توسعه شهري و توزيع عادلانه جمعيت، بايد مجموعه‌اي از اقدامات هم‌افزا براي مقابله با فروپاشي خاموش كشور طراحي و اجرا شود. فرونشست زمين در ايران ديگر يك تهديد بالقوه نيست؛ واقعيتي است كه در حال وقوع است و ميليون‌ها نفر را درگير كرده است. اگر اين پديده همچنان بي‌پاسخ بماند، نه‌تنها بافت‌هاي شهري، بلكه شالوده تمدني و آينده كشور نيز به‌تدريج دچار فروپاشي خواهد شد. اكنون زمان تصميم‌هاي بزرگ و جسورانه است.