انتخاب در عصر هوش مصنوعي

گزارش توسعه انساني سال 2025 با عنوان «مساله انتخاب: انسان‌ها و امكان‌ها در عصر هوش مصنوعي» اخيرا منتشر و رونمايي شد. اين گزارش يكي از مهم‌ترين گزارش‌ها در عرصه بين‌المللي است. با توجه به سابقه اشتغال در دفتر توسعه ملل متحد، شاهد بوده‌ام كه در تنظيم اين گزارش از ديدگاه‌هاي دامنه وسيعي از متخصصان و دانشمندان استفاده مي‌شود. از سال 2020 تم گزارش‌هاي توسعه انساني متمركز بر ورود به عصر آنتروپوسن بوده است. به عبارتي طبق ديدگاه دانشمندان زمين‌شناس، زمين عصر هالوسن را پشت سر گذاشته و وارد عصر جديدي شده است كه به آن آنتروپوسن يا عصر انسان ساخت گفته مي‌شود. به عبارتي اين عصر، عصري است كه انتخاب‌ها و تصميمات انسان نقشي بسيار تعيين‌كننده در آينده بشري دارد كه بخش عمده‌اي از تخريب‌هايي كه بر سياره زمين وارد كرده، موجب شده تا زندگي در اين كره خاكي با چالش‌هاي بسيار مواجه شود. از سال 2020، گزارش‌هاي توسعه انساني به بررسي ابعاد مختلف عصر جديدي پرداخته است كه بدان وارد شده‌ايم و همواره ضمن تحليل وضعيت موجود كشورهاي جهان با توجه به شاخص‌هاي توسعه انساني، شاخص‌هاي تعديل يافته و نيز شاخص‌هاي جديد، تحولات پيش رو را بررسي كرده و پيشنهاداتي براي مواجهه با اين تحولات ارايه داده است. در گزارش‌هاي 5 سال اخير بر تحولات ناشي از پاندمي كوويد-19 اشاره شده است كه منجر به افت بي‌سابقه شاخص توسعه انساني بعد از 30 سال محاسبه اين شاخص براي كشورها شد و دستيابي به اهداف توسعه پايدار تا سال 2030 را با چالش جديد مواجه ساخت. تحليل‌هاي پساكوويد اين گزارش نشان داد كه تا چه اندازه بشر به سمت بي‌قراري و بي‌ثباتي پيش مي‌رود. چنانكه گزارش سال 22-2021 بر تحولات پساكوويد و زندگي در عصري متمركز بود كه به عصر بي‌قراري از آن ياد مي‌شود. گزارش توسعه انساني در اين سال با عنوان: عصر نااطميناني، زندگي‌هاي بي‌قرار منتشر شد. در اين گزارش بر افزايش اختلالات رواني پس از كوويد، بي‌عدالتي در دسترسي به واكسن و وسايل حفاظت شخصي در دوره كوويد و ساير موارد اشاره داشت. در اين گزارش تاكيد شد كه نااطميناني پديده‌اي جديد نيست، اما ابعاد آن امروز شكل‌هاي نگران‌كننده‌اي به خود گرفته است. «مجتمع جديد نااطميناني» در حال ظهور است؛ وضعيتي كه پيش‌تر در تاريخ بشر سابقه نداشته است. اين وضعيت جديد از سه مولفه ناپايدار و به‌هم‌پيوسته تشكيل شده است: فشارهاي سياره‌اي و نابرابري‌هاي فزاينده در عصر انسان‌ساخت (آنتروپوسن)، تلاش براي تحولات بنيادين اجتماعي براي كاهش اين فشارها و قطبي‌شدگي فراگير و تشديدشونده. اين گزارش تاكيد مي‌كرد كه همچنان شاخص توسعه انساني در دو سال متوالي كاهش داشته است و بر نقش هوش مصنوعي به عنوان شمشيري دو لبه كه در مسير توسعه بايد مورد توجه جدي قرار گيرد، تاكيد داشت. گزارش 24-2023 بر شكست بن‌بست‌ها در جهاني قطبي شده تاكيد داشت. اين گزارش بن‌بست خطرناكي را ارزيابي مي‌كرد كه ناشي از پيشرفت نابرابر توسعه، تشديد نابرابري‌ها و افزايش قطبي‌شدن سياسي است؛ وضعيتي كه بايد با فوريت به آن رسيدگي شود. اين گزارش بر چگونگي بازآرايي وابستگي‌هاي متقابل جهاني تاكيد دارد و مسيري را پيشنهاد مي‌كند كه در آن چندجانبه‌گرايي نقشي محوري ايفا مي‌كند. گزارش 2025 كه اخيرا رونمايي شده، تمركز خود را بر هوش مصنوعي گذاشته است. در اين گزارش اشاره شده كه پيشرفت توسعه انساني با كندي بي‌سابقه‌اي مواجه و به پايين‌ترين ميزان خود در 35 سال اخير رسيده است. بر اساس گزارش 2025 توسعه ملل متحد، ۶۰درصد مردم اميدوارند هوش مصنوعي فرصت‌هاي شغلي جديد ايجاد كند. اين گزارش نشان مي‌دهد كه چگونه هوش مصنوعي مي‌تواند جرقه‌اي براي احياي توسعه باشد.

فراتر از نرخ نگران‌كننده كندي در پيشرفت جهاني، اين گزارش افزايش نابرابري‌ها بين كشورهاي فقير و ثروتمند را نشان مي‌دهد. در حالي كه مسيرهاي سنتي توسعه تحت فشارهاي جهاني قرار گرفته‌اند، اقدامات قاطع براي رهايي جهان از ركود بلندمدت در پيشرفت ضروري است.

آخيم اشتاينر، مدير دفتر توسعه ملل متحد در رونمايي اين گزارش تاكيد كرد كه «براي دهه‌ها در مسير دستيابي به جهاني با توسعه انساني بسيار بالا تا سال ۲۰۳۰ قرار داشتيم، اما اين كندي نشانه تهديدي واقعي براي پيشرفت جهاني است. اگر روند كند پيشرفت در سال ۲۰۲۴ به «وضعيت عادي جديد» تبديل شود، آن نقطه عطف ۲۰۳۰ ممكن است براي دهه‌ها عقب بيفتد وجهان را به مكاني ناامن‌‌تر، نابرابرتر و آسيب‌پذيرتر در برابر شوك‌هاي اقتصادي وزيست‌ محيطي تبديل كند». به گفته اين گزارش، براي چهارمين سال پياپي، نابرابري بين كشورهايي با شاخص توسعه انساني پايين و بسيار بالا در حال افزايش است. اين روند، يك الگوي بلندمدت كاهش نابرابري ميان كشورهاي ثروتمند و فقير را معكوس كرده است.چالش‌هاي توسعه براي كشورهايي با پايين‌ترين رتبه در شاخص توسعه انساني بسيار شديد است. گزارش نشان مي‌دهد كه عواملي چون افزايش تنش‌هاي تجاري، بحران رو به وخامت بدهي و صنعتي‌سازي بدون اشتغال‌زايي از جمله دلايل اين افت هستند. گزارش تاكيد مي‌كند كه هوش مصنوعي (AI) با سرعتي سرسام‌آور وارد ميدان شده است. گزارش بر اين موضوع متمركز است كه چطور افراد بايد در مواجهه با هوش مصنوعي توانمند شوند و چطور از هوش مصنوعي براي عملكرد بهتر و نه جايگزيني براي انسان استفاده كنند. اين گزارش به بررسي زواياي مختلف استفاده از هوش مصنوعي در مسير توسعه و نحوه مواجهه انسان با اين ابزار رو به رشد مي‌پردازد.

گزارش توسعه انساني در عين حال كشورها را بر اساس شاخص توسعه انساني رتبه‌بندي مي‌كند. بر اساس رتبه‌بندي 2025 كه بر اساس داده‌هاي سال 2023 صورت گرفته است، ايران با 0.006 افزايش به عدد 0.799 رسيده است و همچنان در بين كشورهاي سطح بالاي شاخص توسعه انساني قرار دارد. بايد توجه داشت كه داده‌هاي مورد استفاده در رتبه‌بندي مربوط به داده‌هاي سال 2023 است. عدد شاخص ايران از سال 2021 و پس از سه سال روند كاهنده روند فزاينده به خود گرفته است. رتبه ايران در رتبه‌بندي اخير در بين 193 كشور رتبه 75 بوده است. شايان ذكر است كه رسيدن به عدد شاخص 0.8 سبب قرار گرفتن ايران در طبقه خيلي بالاي شاخص توسعه انساني خواهد شد. در عين حال توجه به اين نكته ضروري است كه ايران در شاخص توسعه انساني تعديل شده با نابرابري عدد شاخص 0.643 را كسب كرده كه كمتر از شاخص توسعه انساني است كه البته نسبت به سال قبل بهبود داشته است. در عين حال شاخص توسعه انساني تعديل شده با شاخص توسعه جنسيتي عدد 0.875 است كه همچنان ايران را در گروه 5 به معناي گروه با عدد شاخص پايين قرار داده است. ضمن اينكه عدد شاخص نيز نسبت به دوره قبل افت داشته است. در نهايت شاخص تعديل شده با فشار سياره براي ايران عدد 0.725 بوده كه كمتر از عدد شاخص توسعه انساني ايران و به معناي فشار روي سياره است. اين شاخص از دو معيار ميزان انتشار كربن و ردپاي استفاده از مواد تشكيل شده است. ردپاي سرانه مواد براي ايران در شاخص اخير، 5.93 تن و توليد كربن سرانه 9.17 تن براي ايران بوده است. در صورتي كه هيچ فشاري توسط كشوري بر سياره زمين وارد نشود، شاخص توسعه انساني و شاخص فشار سياره برابر مي‌شوند.

آنچه از گزارش توسعه انساني و اعداد مربوط به شاخص‌ها در ايران بايد مورد توجه سياستگذاران باشد:

-آينده كار و هوش مصنوعي؛ سياستگذاري و برنامه‌ريزي در راستاي استفاده از هوش مصنوعي و فناوري‌هاي نوين در توسعه مهارت‌ها و اشتغال و ايجاد آمادگي براي ورود به دنياي جديد كار

-توجه به تحولات سريع هوش مصنوعي و تاثيرات آن بر روابط اجتماعي؛ سياستگذاري و برنامه‌ريزي جدي براي آموزش و توانمندسازي افراد در گروه‌هاي سني، شغلي، حرفه‌اي و تحصيلي مختلف براي آگاهي از اين تحول عظيم، رويارويي درست با آن و استفاده صحيح از آن در مسير توسعه انساني ضروري است. در اين مسير توانمندسازي و آموزش بايد به عنوان يك كالاي عمومي در دسترس همگان قرار گيرد.

-كاهش فشار بر سياره و سياستگذاري‌هاي مبتني بر حفظ محيط زيست، مديريت پسماند و اقتصاد چرخشي؛ ضروري است تا سياستگذاران و برنامه‌ريزان به ظرفيت‌هاي مردمي و استفاده از شيوه‌هاي مشاركتي در مديريت پسماند و اقتصاد چرخشي كه هزينه‌هاي كمتر و منافع بيشتري را براي اقتصاد و جامعه در بردارد، توجه جدي داشته و نوآوري‌هايي در اين خصوص داشته باشند.

هوش مصنوعي يك تحول عظيم در عصر حاضر است كه گريزي از آن نيست. آنچه مهم است انتخاب ما و نحوه مواجهه ما با اين فناوري در مسير توسعه انسان، جامعه، كشور و بشر و نه محصور شدن در هوش مصنوعي در مسير نابودي انسان، جامعه، كشور و بشر است.