ضربه‌ناپذيري يك شريان اقتصادي؛ واقعيت ميداني يا ادعاي مديريتي؟
بندر شهيد رجايي، مهم‌ترين و پرترافيك‌ترين بندر تجاري ايران، در روز شنبه ۶ ارديبهشت‌ماه، با حادثه‌اي غيرمنتظره روبرو شد: انفجار و آتش‌سوزي در يكي از محوطه‌هاي كانتينري. بندر شهيد رجايي يكي از شاه‌راه‌هاي حياتي اقتصاد كشور شناخته مي‌شود و هرگونه خلل يا حادثه در اين گلوگاه‌هاي لجستيكي مي‌تواند تبعاتي فراتر از سطح محلي به همراه داشته باشد.
بندر شهيد رجايي، مهم‌ترين و پرترافيك‌ترين بندر تجاري ايران، در روز شنبه ۶ ارديبهشت‌ماه، با حادثه‌اي غيرمنتظره روبرو شد: انفجار و آتش‌سوزي در يكي از محوطه‌هاي كانتينري. بندر شهيد رجايي يكي از شاه‌راه‌هاي حياتي اقتصاد كشور شناخته مي‌شود و هرگونه خلل يا حادثه در اين گلوگاه‌هاي لجستيكي مي‌تواند تبعاتي فراتر از سطح محلي به همراه داشته باشد.
اما آنچه در پي حادثه بيشتر از خود انفجار توجه را جلب كرد، شيوه روايت آن بود؛ روايتي كه با تأكيد مكرر بر «آسيب‌نديدن تجهيزات استراتژيك » و «بازگشت سريع فعاليت‌ها » بيش از هر چيز بر ضربه‌ناپذيري بندر تأكيد داشت. با اين حال، آيا اين تصوير، تمام واقعيت بود؟
حادثه‌اي در قلب ترانزيت كشور
بندر شهيد رجايي كه در جوار تنگه هرمز و در قلب تجارت دريايي ايران قرار دارد، مسوول بيش از ۸۰ درصد از مبادلات كانتينري كشور است. وقوع انفجار در محوطه‌اي ۱۵ هكتاري متعلق به بخش خصوصي، در ظاهر محدود بود. اما انتشار تصاوير دود غليظ، صداي انفجار و ايجاد نگراني عمومي، حكايت از حادثه‌اي داشت كه مي‌توانست به بحراني فراگير بدل شود. به فاصله چند ساعت از حادثه، گزارش‌ها از بازگشت فعاليت‌ها، حضور به‌موقع آتش‌نشان‌ها، و سلامت تجهيزات كليدي خبر دادند. مديركل امور بندري سازمان بنادر اعلام كرد كه «هيچ‌يك از تجهيزات استراتژيك بندر آسيب نديده‌اند» و عملكرد بندر به‌طور كامل از سر گرفته شده است. اما آنچه در ميان سطرهاي اين اطمينان‌ها كمتر به چشم آمد، فقدان اطلاعات مستقل، گزارش فني از علت حادثه، و ارزيابي بلندمدت تبعات آن بود. برخي منابع محلي از اختلال مقطعي در فرآيند پهلودهي و نگراني صاحبان كالا خبر دادند؛ مسائلي كه در بيانيه‌هاي رسمي كمتر مورد توجه قرار گرفتند. همچنين در گزارش‌هاي رسمي اعلام شد كه اين محوطه فاقد عمليات فعال بوده و در مجاورت بخش‌هاي كليدي بندر قرار نداشته است. اما اينكه چگونه و چرا چنين حادثه‌اي در منطقه‌اي با استانداردهاي ايمني بالا رخ داد، سوالي است كه پاسخ دقيق و مستقلي براي آن ارايه نشد.البته به‌طور كلي و با وجود تمامي اين اما و اگرها، درنهايت با مهار بحران شاهد از سرگيري فعاليت‌ها در بندر شهيد رجايي بوديم.
ضمن اينكه روند واكنش سريع، استقرار تيم‌هاي آتش‌نشاني، اقدامات ايمني و مهار آتش، نشان داد كه سيستم مديريت ريسك در اين بندر از آمادگي نسبي برخوردار است. بر اساس گزارش رسمي، فعاليت‌ها از همان شب حادثه به تدريج از سر گرفته شده و تا چهارشنبه ۱۰ ارديبهشت‌ماه، عمليات بندر به‌طور كامل به روال عادي بازگشته است.
نگراني درباره خسارت تجهيزات كليدي
در اين ميان يكي از نگراني‌هاي اصلي كارشناسان حوزه دريانوردي، آسيب‌ديدگي احتمالي تجهيزات كليدي و استراتژيك در بندر بود؛ تجهيزاتي مانند جرثقيل‌هاي گنتري‌كرين، سيستم‌هاي پهلوگيري، جرثقيل‌هاي دروازه‌اي، ريل‌هاي جابه‌جايي كانتينر و شبكه تأمين برق و ارتباطات بود. اما طبق تأكيد مكرر مديركل امور بندري سازمان بنادر و دريانوردي، عادل دريس، «هيچ‌كدام از تجهيزات استراتژيك بندر شهيد رجايي در جريان اين حادثه آسيب نديده‌اند.» او در اظهارات خود اعلام كرد كه «شايد تنها يك درصد از كل عملكرد بندر در منطقه حادثه‌ديده انجام مي‌شده است» و «محل وقوع حادثه به هيچ‌وجه در مجاورت اسكله‌ها يا بخش عملياتي اصلي نبوده است». به گفته دريس، اين نكته، تأكيدي دوباره بر اهميت طراحي منسجم چيدمان و جداسازي كاركردهاي مختلف در بنادر دارد؛ جايي كه بخش‌هاي پرخطر از حوزه عملياتي اصلي تفكيك مي‌شوند تا در صورت بروز حادثه، كمترين اختلال در زنجيره لجستيكي ايجاد شود.
با وجود اينكه مديركل امور بندري سازمان بنادر و دريانوردي اعلام كرد كه شايد تنها يك درصد از كل عملكرد بندر در منطقه حادثه‌ديده انجام مي‌شده و اين حادثه تأثيري در عملكرد بندر نداشته است و خوشبختانه تجهيزات استراتژيك بندر شهيد رجايي در پي اين انفجار، هيچ آسيبي نديده‌اند. اما باز اين سوال مطرح مي‌شود كه با توجه به وسعت و شدت آتش‌سوزي، چه سازوكاري براي بررسي مستقل خسارات ثانويه، آلودگي‌هاي محيطي، يا اختلال در زنجيره تأمين ايجاد شده است؟
آيا به صرف «عدم نزديكي حادثه به اسكله‌ها»، مي‌توان از كنار پيامدهاي احتمالي آن گذشت؟ به‌ويژه آنكه چنين رويدادهايي در بنادر پيشرفته، با گزارش‌هاي فني دقيق و تحليل‌هاي جامع همراه مي‌شوند.
بنادر ايران در مسير توسعه متوازن از زيرساخت تا بهره‌وري
دريس همچنين در اظهارات خود به ابعاد راهبردي توسعه بنادر كشور پرداخت.اواعلام كرد كه ظرفيت تجاري بنادر ايران در حال حاضر به حدود ۳۰۰ ميليون تن رسيده است؛ عددي قابل‌توجه كه نيازمند زيرساخت‌هايي متناسب و بهره‌گيري از فناوري‌هاي نوين است. او ادامه داد: در همين راستا، توسعه تجهيزات كمك‌ناوبري، افزايش ظرفيت لجستيكي اسكله‌ها، ارتقاي عملكرد گمركات و راه‌آهن و ديجيتال‌سازي فرآيندها، از مهم‌ترين اولويت‌هاي حال حاضر سازمان بنادر است. به گفته دريس، «توسعه تنها در خشكي معني ندارد، بلكه بايد به گونه‌اي باشد كه از طريق دريا نيز بتوانيم عملكرد بنادر را ارتقا دهيم.» دريس ادامه داد: از ۱۱ بندر تجاري اصلي كشور، سه بندر در شمال (اميرآباد، نوشهر و انزلي) و هشت بندر در جنوب فعاليت دارند كه شهيد رجايي، امام خميني(ره)، بوشهر، خرمشهر، بندر لنگه، باهنر و آبادان از جمله مهم‌ترين آنها هستند. بندر شهيد رجايي به‌واسطه موقعيت جغرافيايي، عمق آبخور، و زيرساخت‌هاي گسترده، در صدر فهرست بنادر كشور قرار دارد.
رشد ۱۳ درصدي عمليات كانتينري
مديركل امور بندري سازمان بنادر در ادامه گفت: بر اساس آمار ارايه‌شده، بندر شهيد رجايي در سال گذشته موفق به جابه‌جايي بيش از ۳ ميليون TEU كانتينر شده كه رشدي ۱۳ درصدي نسبت به سال پيش از آن را نشان مي‌دهد. اين آمار، علاوه بر نمايش روند رو به رشد تجارت دريايي، نشان‌دهنده توان عملياتي و ظرفيت بالاي تجهيزات بندر است. او اظهار كرد: در شرايطي كه بسياري از بنادر منطقه به دليل محدوديت‌هاي لجستيكي يا چالش‌هاي امنيتي با كاهش عملكرد مواجه‌اند، رشد كانتينري در بندر شهيد رجايي نشان‌دهنده مزيت رقابتي ايران در حوزه ترانزيت و صادرات مجدد كالا است. دريس به نقش مهم بخش خصوصي در تجهيز بنادر پرداخت و اعلام كرد: گرچه برخي تجهيزات استراتژيك مانند گنتري‌كرين‌ها توسط دولت تأمين شده‌اند، اما بخش زيادي از ماشين‌آلات داخل محوطه و زيرساخت‌هاي عملياتي توسط سرمايه‌گذاران خصوصي فراهم شده است. به گفته او، اين همكاري دولتي-خصوصي، زمينه‌ساز پايداري توسعه در بنادر و افزايش بهره‌وري شده است. بر اساس سياست‌هاي جديد سازمان بنادر، اولويت با جذب سرمايه‌گذاري در زمينه‌هايي مانند تجهيزات بندري، ساخت انبارها، مراكز لجستيكي، ترمينال‌هاي چندمنظوره و مراكز پردازش كالا است.
سامانه جامع بندري؛ گامي رو به سوي هوشمندسازي زنجيره تأمين
در اين ميان و در شرايطي كه حادثه انفجار بندر شهيد رجايي، نگراني‌ها درباره وضعيت ايمني و توسعه بنادر را دوباره داغ كرده است، راه‌اندازي سامانه جامع بندري تاحدودي از اين نگراني‌ها كم مي‌كند.به گفته دريس، پيش از اين بخش عمده‌اي از فرآيندهاي مربوط به صاحبان كالا، رهگيري، ترخيص و انتقال، به صورت دستي و فيزيكي انجام مي‌شد؛ اما هم‌اكنون اين مراحل به صورت الكترونيكي درآمده‌اند. او افزود: بخش خشكي اين سامانه تاكنون راه‌اندازي شده و هدف نهايي، ايجاد يك زنجيره ديجيتال يكپارچه است كه گمرك، حمل‌ونقل جاده‌اي، حمل‌ونقل ريلي و صاحبان كالا را به‌هم متصل كند. چنين سامانه‌اي مي‌تواند ضمن افزايش شفافيت، از بروز فساد، تأخير و ناهماهنگي در فرآيندهاي گمركي جلوگيري كند.
آتش در حاشيه؛ آزموني براي تاب‌آوري بندر شهيد رجايي
اگرچه وقوع انفجار در بندري با واكنش نسبتا سريع نيروهاي عملياتي مهارشد، اما نمي‌توان از كنار برخي ضعف‌ها و چالش‌هاي آشكارشده در جريان اين حادثه به‌سادگي عبور كرد. هرچند سازمان بنادر توانست در مهار آتش‌سوزي، ارزيابي خسارات و جابه‌جايي كانتينرهاي سالم عملكردي قابل قبول از خود نشان دهد، اما همين رويداد بار ديگر نشان داد كه زيرساخت‌هاي ايمني و نظارتي در برخي بخش‌ها، به‌ويژه در حوزه محوطه‌هاي تحت اختيار بخش خصوصي، نيازمند بازنگري و ارتقاست. در نهايت، اگرچه انفجار در محوطه كانتينري بندر شهيد رجايي به‌لحاظ وسعت و تأثير اقتصادي محدود ارزيابي شده، اما نمي‌توان از آثار جانبي آن در سطح ملي و منطقه‌اي، از جمله اختلال موقت در برخي مسيرهاي ترانزيتي، به‌راحتي گذشت. اين حادثه، زنگ هشداري بود براي سنجش واقعي تاب‌آوري زيرساخت‌ها و آمادگي در برابر بحران‌هايي كه مي‌توانند ابعاد وسيع‌تري به خود بگيرند.از اين منظر، آنچه از اين حادثه باقي مي‌ماند، تنها يك تهديد دفع‌شده نيست، بلكه ضرورتي است براي بازنگري جدي در پروتكل‌هاي ايمني، آموزش‌هاي مقابله با بحران، و نظارت مستمر بر فعاليت‌هاي بخش خصوصي در بنادر كشور. تداوم مسير توسعه، همكاري بين‌بخشي و جذب سرمايه‌گذاري هدفمند زماني مي‌تواند به ثمر بنشيند كه اطمينان از ايمني و پايداري عملكرد، به عنوان پيش‌شرطي غيرقابل اغماض، در اولويت قرار گيرد.