حادثه بندر رجايي شهر و مديريت بحراني كه نمره قبولي نگرفت
در بحران‌ها به‌طور عمده آنچه در مرحله ابتدايي اهميت دارد، جمع كردن وضعيت در شرايطي است كه بحران واقع شده و احتمال دارد ابعاد رو به گسترش آن دامن بخش بيشتري از جامعه و اقتصاد كشور و منابع و ماشين آلات و سرمايه‌ها را بگيرد. لذا تكنيك‌ها و فن واكنش سريع به بحران و مديريت بحران، بخشي از فنون و هنرهاي حوزه ايمني و بهداشت حرفه‌اي كار نيز محسوب مي‌شود.
در بحران‌ها به‌طور عمده آنچه در مرحله ابتدايي اهميت دارد، جمع كردن وضعيت در شرايطي است كه بحران واقع شده و احتمال دارد ابعاد رو به گسترش آن دامن بخش بيشتري از جامعه و اقتصاد كشور و منابع و ماشين آلات و سرمايه‌ها را بگيرد. لذا تكنيك‌ها و فن واكنش سريع به بحران و مديريت بحران، بخشي از فنون و هنرهاي حوزه ايمني و بهداشت حرفه‌اي كار نيز محسوب مي‌شود. حادثه بندر شهيد رجايي نيز از همين قبيل حوادث به نظر مي‌رسد كه مي‌توان از منظر مديريت بحران پس از حادثه و واكنش سريع به آن، مواجهه با وقوعش را ارزيابي و نقد كرد. هرچند امروز تمام توجهات روي تعيين مواد شيميايي منفجره، جنس محموله و سفارش‌دهنده و عامل انفجار آن است، اما معمولا به اين حوزه بيش از ساير حوزه‌ها كم‌لطفي مي‌شود. هرچند درباره علت بروز حادثه و تشديد آن مي‌توان به تفصيل نوشت. از اظهارنظرها درباره نحوه نگهداري مواد تا اظهارنظر روز دوشنبه رفيعي (نماينده مجلس) در همايش ملي ايمني كه فاصله غيراستاندارد و اندك مخزن منفجر شده و كانتينرها را اشتباهي نابخشودني خواند، همگي جلوه‌هاي انبوه نقدها در حين و همزمان با حادثه هستند.
سناريوهاي محتمل حادثه بندرعباس
هدايت شريعتي‌مهر (كارشناس ايمني مديريت ريسك و بحران) در اين زمينه به ايلنا گفت: درباره خود علل بروز حادثه صحبت‌هاي متنوعي مطرح شده است اما به‌طوركلي نوع و رنگ انفجار حاكي از آن است كه با توجه به شكل انفجار و رنگ دود، مواد پايه منفجر شده در بندر شهيد رجايي، احتمالا شامل موادي چون نيترات، كرومات، پروكلرايد سديم بوده است. وي افزود: همه عوامل و سناريوها از حمل و نقل بد يا آغشته شدن مواد با آب يا هر نوع سهل انگاري ديگر ممكن است، اما بايد بيشتر به ابعاد پس از حادثه پرداخت. اصل موضوع اين است كه بندر خود به مواد منفجر تبديل شده و سپس دمينوي حادثه رخ داده است. و انفجار و موج حاصل از آن باعث پرتاب افراد و تجهيزات شده كه بسياري در اثر اين موضوع آسيب ديدند. منطقه فوراً تخليه نشده و به مردم درباره نكات حفاظتي مثل عدم خروج از منزل و ماسك چيز خاصي گفته نشده است. اين كارشناس ايمني ادامه داد: افراد متفرقه در نزديك منطقه بسيار زياد هستند و ايجاد فشار زياد ناشي از موج انفجار بيشتر از فشار اتمسفر باعث تخريب خودروها و شيشه‌هاي اطراف شده است. تصاوير اوليه دوربين‌هاي مدار بسته مستندات نيز تكميل‌كننده اطلاعات ما هستند. يك افسر HSE و ايمني حوزه گاز در استان تهران در تحليل اين واقعه، به بحث فواصل اشاره كرد و گفت: اولين اقدام ضروري در هنگام بروز حادثه، آوردن افراد آسيب‌پذير به يك فاصله زياد استاندارد است. تخليه سريع سالمندان، كودكان، بيماران قلبي-ريوي و زنان باردار به مناطق امن، از ضروريات مديريت بحران در چنين حوادث مهمي است. ترجيحا انتقال اين افراد آسيب پذيرتر به پناهگاه‌هاي داراي فيلتر هواي ايمن مهم است. وي افزود: با توجه به جهت باد غالب در منطقه حادثه ديده (جنوب به شمال) و نوع مواد شيميايي درگير در حادثه، مدل سه‌بعدي انتشار دود و آلودگي به صورت زير قابل ترسيم است:
اقداماتي كه به درستي انجام نشد
اميد كلات‌پور (كارشناس ايمني حوزه مواد اشتعال‌زا) در زمينه مديريت بحران پس از اين حادثه اظهار كرد: در حادثه بندر شهيد رجايي، حين و پس از حادثه برخي اقدامات بايد صورت مي‌گرفت كه به درستي انجام نشد. يكي از اين موارد، ايجاد سامانه فرماندهي مديريت حادثه است. بايد در لحظه مشخص مي‌شد چه كسي مدير ارشد تمامي نيروها در برخورد با حادثه است. در مديريت بحران فرماندهي واحد حرف اول را مي‌زند. وي افزود: يك واحد مديريت بحران و واكنش سريع با فرماندهي واحد، قطعا در همان ابتدا بايد با بخش‌هاي مختلفي مثل واحد طرح‌ريزي، پشتيباني، اداري، ايمني صحنه، روابط عمومي و... با ديسيپلين مشخص تشكيل مي‌شد. ما چنين مواردي را مانند ساير حوادث بزرگ كشور نديديم. مثل ساير حوادث يك آشفتگي عمومي در صحنه مديريت حادثه وجود داشت و بسياري از تقسيم وظايف مشخص نبود. لذا همان عوارض و پيامدهاي حادثه كه در حوادث بزرگ قبلي وجود داشت، در اين حادثه نيز تكرار شد. كلات‌پور اظهار كرد: در وضعيتي كه ماهيت مواد مشتعل در كانتينرها دقيق مشخص نشده و هنوز اطلاعات ابعاد حادثه در نيامده، معمولا پاشيدن آب بي‌فايده خواهد بود. آب به درون كانتينرهاي درحال سوختن ورود نمي‌كرد و در چنين شرايطي نيروي زيادي از پرسنل اطفاي حريق زميني و هوايي گرفته شد. در يك شرايط خاص برخي مواد اشتعال‌زا وجود دارند كه با آب واكنش داده و به تشديد اشتعال كمك مي‌كنند. اين كارشناس حوزه ايمني تصريح كرد: اقداماتي كه بايد در اين حوزه انجام مي‌شد شامل مواردي چون نجات دادن كانتينرهايي بود كه هنوز درگير آتش نشدند و قابل نجات دادن بودند. اين اقدامات در چارچوب تاكتيك‌هاي تدافعي واكنش به بحران‌هاي ضد ايمني قابل قالب‌بندي است. مدير ايمني يا مدير بحران در اولين اقدام بايد مانع از گسترش يافتن حادثه شود. اقداماتي چون تخليه فوري منطقه از نيروي كار و شركت‌ها و حتي ساكنين مجاور، بايد جز اولين دستورات مي‌بود. اطلاع‌رساني شفاف به مردم منطقه، گازسنجي دقيق از حاشيه‌هاي شعله و ساير موارد مشابه، از جمله اقداماتي بودند كه يا به صورت خيلي ضعيف صورت گرفتند يا اينكه اصلا انجام نشدند.
اين مدرس ايمني تصريح كرد: تجمع افراد متفرقه به اسم مسوول مرتبط كه گاه وظيفه خاصي ندارند، در محل باعث تاخير در اقدامات اصلي و مهم مي‌شود كه در صحنه حادثه بندر شهيد رجايي نيز شاهد آن بوديم. البته نقطه مثبت مواجهه با اين حادثه، عمليات قوي امداد و نجات بود كه به ويژه از سوي هلال احمر به خوبي انجام شد. اما در عين حال خارج كردن ادوات مهم از منطقه تا حدي انجام شد، اما وضعيت اطلاع‌رساني و انتقال اطلاعات به مردم منطقه و رسانه‌ها نيز بسيار ضعيف بود كه اين مي‌تواند خود به تشديد ابعاد رواني بحران بينجامد.