خاموشي موتور ارزي صادرات
كاهش سهم صادرات كشاورزي از كل صادرات غيرنفتي كشور، از ۲۶ درصد در اوايل دهه ۸۰ به كمتر از ۱۰ درصد در سالهاي اخير براساس دادههاي رسمي گمرك ايران، نشانهاي روشن از ضعف سياستهاي تجاري و نبود استراتژي منسجم در اين حوزه است.
تعادل|
كاهش سهم صادرات كشاورزي از كل صادرات غيرنفتي كشور، از ۲۶ درصد در اوايل دهه ۸۰ به كمتر از ۱۰ درصد در سالهاي اخير براساس دادههاي رسمي گمرك ايران، نشانهاي روشن از ضعف سياستهاي تجاري و نبود استراتژي منسجم در اين حوزه است. هرچند براساس آمار صادرات كشاورزي در دهه ۸۰ مسير رشد را طي كرد و حتي به تأمين ارز براي كشور كمك كرد، اما در دهه ۹۰ با افت پياپي، از اولويت سياستگذاران فاصله گرفت. نوسانات ارزي، نبود بازارهاي پايدار، ضعف زيرساختهاي صادراتي و همچنين نگاه كوتاهمدت به تجارت محصولات كشاورزي، عوامل اصلي اين افول بودهاند. اين روند اگر ادامه يابد، نهتنها جايگاه ايران را در بازارهاي جهاني تضعيف ميكند، بلكه به امنيت غذايي و درآمد كشاورزان نيز آسيب ميزند. بنابراين صادرات كشاورزي ايران، كه زماني موتور ارزآوري كشور بود، حالا با سقوط سهم خود از صادرات غيرنفتي به زير ۱۰ درصد رسيده و زنگ خطر را براي دولتمردان به صدا درآورده است.
فراز و فرود صادرات از 1380 تا 1402
براساس بررسي كميسيون كشاورزي اتاق ايران، روند بلندمدت صادرات محصولات كشاورزي از منظر ارزش نشان ميدهد كه در بين سالهاي 1380 تا 1393 ارزش صادرات محصولات بهطور كلي روندي صعودي را ثبت كرده و از حدود يك ميليارد دلار در ابتداي دوره بررسي به بيش از 6,8 ميليارد دلار در سال 1393 رسيده است. اما پس از سال 1393 اين روند افزايشي متوقف شده است و به تدريجي روندي رو به نزول و همراه با نوسانات بيشتر را به ثبت رسانده است بررسي دقيقتر نشان ميدهد كه ارزش صادرات اين محصولات از 6,3 ميليارد دلار در سال 1395 به حدود 5,2 در سال 1401 كاهش يافته و پس از آن در انتهاي دوره بررسي مجددا به 6,3 ميليارد دلار رسيده است.
براساس تحليل كميسيون كشاورزي اتاق ايران ميزان رشد ارزش صادرات محصولات كشاورزي با 42,9 درصد مربوط به سال 1384 بوده است و پس از آن در سالهاي 1385 و 1382 با رشد 40,4 و 36,8 درصد شاهد بيشترين ميزان رشد ارزش صادرات محصولات كشاورزي بودهايم.
از سوي ديگر كمترين ميزان رشد ارزش صادرات محصولات كشاورزي ايران با -14,6 مربوط به سال 1400 بوده است و پس از آن رشدهاي -14 و -10,1 به ترتيب در سالهاي 1392 و 1383 به ثبت رسيده است. بررسي روند نرخ رشد ارزش صادرات محصولات كشاورزي نشان ميدهد كه در بخش قابل توجهي از سالهاي دهه 90 ارزش صادرات محصولات كشاورزي نسبت به سال گذشته خود كاهش يافته است و تنها در دو سال ابتداي دهه 90 و همچنين سالهاي 1393 و 1402 شاهد افزايش ارزش صادرات نسبت به سال گذشته بودهايم. بر خلاف دهه 80 و اوايل دهه 1400 در دهه 80 ميزان صادرات به استثناي دو سال 1383 و 1387 نسبت به سال قبل از آن افزايش يافته است و ميتوان بيان كرد كه در دهه 80 شاهد رونق صادرات محصولات كشاورزي بودهايم اما در ادامه شاهد افول صادرات محصولات كشاورزي از منظر ارزش هستيم.
بررسيهاي كميسيون كشاورزي اتاق ايران نشان ميدهد، روند رشد صادرات كالاهاي غير نفتي با سرعت بيشتري افزايش يافته و از سوي ديگر روند رشد ارزش صادرات محصولات كشاورزي بهطور نسبي از سرعت رشد كمتري برخوردار است در نتيجه سهم بخش كشاورزي از صادرات كالاهاي غير نفتي به تدريج كاهش يافته است. سهم ارزش صادرات كالاهاي كشاورزي از كل صادرات غير نفتي در ابتداي دوره بررسي در حدود 24 درصد در سال 1380 روندي افزايشي را طي كرده و در سال 1382 به 26,4 درصد افزايش يافته است كه نشاندهنده بيشترين سهم صادرات كالاهاي كشاورزي از صادرات كالاهاي غير نفتي محسوب ميشود. اما در ادامه شاهد روند نزولي اين متغير بودهايم بهطوري كه مقدار اين متغير از 26,4 درصد در سال 1382 به 9,7 درصد در سال 1401 رسيده است كه اين مساله مويد كاهش اهميت بخش كشاورزي از صادرات غير نفتي كشور بوده است. در دهه 90 بيشترين سهم ارزش صادرات كالاهاي كشاورزي از صادرات كالاهاي غير نفتي با 18,9 درصد مربوط به سال 1391 بوده است و پس از آن همواره شاهد كاهش اين سهم بودهايم و حتي كاهش شديد ارزش صادرات كالاهاي غير نفتي در سال 1398 نتوانسته از كاهش سهم صادرات كالاهاي كشاورزي جلوگيري به عمل آورد.
مهمترين مقاصد صادرات محصولات
كشاورزي
دراين بخش مهمترين كشورهاي مقصد صادرات محصولات كشاورزي ايران مورد بررسي قرار گرفته است.بررسي دادههاي گمرك جمهوري اسلامي ايران در خصوص ارزش صادرات محصولات كشاورزي به مقاصد مختلف در بازه سالهاي1380 تا1402كه درشكل نمايش داده شده حاكي از اين است كه در ابتداي دوره بررسي كشور امارات متحده عربي مهمترين مقصد صادرات كالاهاي كشاورزي ايران بوده است. به تدريج از سال1385عراق به مهمترين مقاصد كالاهاي صادراتي بخش كشاورزي ايران تبديل شده است و كشور امارات به رده دوم مهمترين مقاصد صادراتي كشور ايران تغيير جايگاه داده است. در نيمه دوم دهه90شمسي پس از عراق كشور افغانستان به مقصد دوم كالاهاي صادراتي بخش كشاورزي از منظر ارزش صادرات تبديل شده است و اين روند تا اواخر دهه90شمسي تداوم يافته است اما پس از آن و در بازه زماني سالهاي 1400 تا1402مجددا كشور امارات به دومين مقصد مهم صادرات كالاهاي كشاورزي ايران تبديلشده است. بررسي ميانگين ارزش صادراتي اين سه كشور در بين سالهاي1398تا1402حاكي از اين است كه ارزش صادرات محصولات كشاورزي ايران به كشورهاي عراق، امارات متحده عربي و افغانستان به ترتيب برابر1775، 577و511ميليون دلار بوده است.
تحليل روند صادرات محصولات كشاورزي نشان ميدهدكه بخش قابل توجهي از صادرات محصولات كشاورزي ايران به كشور عراق است..در واقع سقوط حزب بعث در كشور عراق و تغيير حاكميت در اين كشور موجبات افزايش مراودات اقتصادي دو جانبه را فراهم آورده و به تناسب منجر به جهش صادرات محصولات كشاورزي شده است. به استثناي صادرات قابل توجه محصولات كشاورزي به كشور عراق از اواسط دهه80شمسي صادرات محصولات كشاورزي به كشور افغانستان نيز افزايش يافته كه اين مساله نيز ميتواند به واسطه اشغال اين كشور توسط ايالات متحده باشد. در واقع گسترش صادرات محصولات كشاورزي در اين دو كشور به واسطه بروز ناآراميهاي نظامي و افزايش ريسك تجاري براي ساير كشورها بوده است و به تدريج با ايجاد ثبات نسبي در اين كشورها و حضور و صادرات محصولات كشاورزي از ساير كشورها سهم ايران از بازار محصولات كشاورزي اين دو كشور بهطور نسبي كاهش يافته است. به عبارتي صادركنندگان محصولات كشاورزي ايراني توانايي رقابت به صادركنندگان ساير كشورها راندارند و حتي با وجود برتري مكاني و مرزهاي مشترك طولاني با اين دو كشور با كاهش ريسك ناآراميهاي نظامي و افزايش تعداد رقبا به راحتي سهم خود را در بازار محصولات كشاورزي اين كشورها از دست دادهاند. پس از كشورهاي عراق، امارات متحده عربي و افغانستان كشور روسيه چهارمين مقصد مهم صادرات محصولات كشاورزي ايران بوده است.ميانگين پنج ساله ارزش صادرات محصولات كشاورزي ايران به اين كشور برابر417 ميليون دلار بوده اين مساله در حالي است كه در ابتداي دوره بررسي و حتي در دهه90نيز ارزش صادرات محصولات كشاورزي ايران به روسيه چندان چشمگير نبوده است و رشد صادرات به كشور روسيه مربوط به سالهاي1398 تا1402و همگام با توافقنامه تجارت آزاد با كشورهاي حوزه اوراسيا است.
پس از اين كشورها كشور پاكستان با ميانگين پنج ساله ارزش صادرات407ميليون دلاري پنجمين مقصد صادراتي كالاهاي كشاورزي ايران بوده و پس از آن كشور چين و هند با ارزش صادرات322و252در ردههاي ششم و هفتم قرار گرفتهاند. اين رتبهها در حالي است كه كشورهاي هند و چين به عنوان پرجمعيتترين كشورهاي جهان، كه از نظر جغرافيايي نيز ايران در موقعيت مناسبتري نسبت به ساير توليدكنندگان محصولات كشاورزي قرار دارد، ميتوانستند رتبه بالاتري در مقاصد صادراتي ايران داشته باشند و ارزش صادرات محصولات كشاورزي ايران به اين كشورها بسيار بيشتر باشد اما اين دو مقصد بالقوه تاكنون جايگاه قابل توجهي در ميان كشورهاي مقصد صادراتي كالاهاي كشاورزي ايران نداشتهاند.
پس از كشورهاي هند و چين دو كشورهاي تركيه و آلمان با ميانگين پنج ساله ارزش صادراتي معادل225و132در جايگاههاي هشتم و نهم قرار دارند كه در اين بين كشور آلمان تنها مقصد مهم اروپايي صادرات كالاهاي كشاورزي ايران بوده است كه اين كشور در دهه80شمسي جايگاهي به غايت مناسبتر در ميان مقاصد صادراتي ايران داشته است اما به نظر ميرسد با آغاز دهه90و توسعه صادرات به اين بازار متوقف شده و سهم كشورهاي اروپايي به عنوان مقصد صادرات كالاهاي كشاورزي كاهش يافته است.بررسي ميانگين ارزش صادرات محصولات كشاورزي در دهه80حاكي از اين است كه در اين بازه زماني كشور آلمان با صادرات188ميليون دلاري در رده سوم مهمترين مقاصد صادراتي قرار داشته است. اماتوسعه نامتوازن صادرات و محصولات كشاورزي و تشديد سختگيري مربوط به استاندارد مواد غذايي و گسترش صادرات به كشورهاي عراق و افغانستان منجر به افول جايگاه كشور آلمان به عنوان يك مقصد مهم صادرات كالاهاي كشاورزي بوده است. پس از كشورهاي آلمان و تركيه كشورهاي تركمنستان و هنگ كنگ با ميانگين ارزش صادراتي71و 62ميليون دلار در ميان كشورهاي مقاصد صادراتي در رتبههاي دهم و يازدهم قرار گرفتهاند.