فقر در عصر نااطميناني
جهان شايد بيش از هر زمان ديگري نااطميناني را تجربه مي‌كند. انقلاب ديجيتال، جهان را در يك فضاي گذار قرار داده است. گذار به دنيايي مبهم كه در آن مفاهيم كار، سرمايه‌گذاري، تامين مالي و... در حال تغيير است.
جهان شايد بيش از هر زمان ديگري نااطميناني را تجربه مي‌كند. انقلاب ديجيتال، جهان را در يك فضاي گذار قرار داده است. گذار به دنيايي مبهم كه در آن مفاهيم كار، سرمايه‌گذاري، تامين مالي و... در حال تغيير است. دنيايي كه در حال كوچ به يك جهان بيكران اما مجازي است. جهاني كه به سرعت در حال انبساط است و عدم آشنايي با قواعد زندگي در اين دنياي غريب، منجر به غرق‌شدگي در اين جهان مي‌شود. دنيايي كه جنگ و صلح در آن هم در حال تحول است. نسلي كه در اين دنياي ديجيتال به دنيا مي‌آيند، تصوري از دنياي غيرديجيتال ندارند. تفاوت‌هاي بين‌نسلي تشديد مي‌شود. دنياي جديد دنيايي است كه بقا در آن جز با آموختن مهارت‌هاي جديد ممكن نيست. در چنين فضاي در حال تغيير و گذار، تغييرات اقليمي، وقوع بلاياي طبيعي ناشي از اين تغييرات در كنار جنگ‌هايي كه در سال‌هاي اخير در حال وقوع است، زندگي را با چالش‌هاي بسيار مواجه مي‌سازد و بر ناامني، نااطميناني و نابرابري‌ها مي‌افزايد. گويي جهان بيش از هر زمان در يك دوگانه پيشرفت و افول قرار گرفته كه دستيابي به اهدافي نظير كاهش فقر، از بين رفتن گرسنگي، آموزش برابر براي همگان، كار شايسته و... را با چالش جدي مواجه ساخته است. گزارش توسعه انساني سال 2019، به وقوع عصر جديدي از نابرابري‌ها مي‌پرداخت. در اين گزارش تاكيد مي‌شد كه با پيشرفت‌هاي به وجود آمده در حوزه تكنولوژي و علم، تعريف از نابرابري نيز تغيير مي‌كند. اگر تا پيش از اين دسترسي به اينترنت به عنوان شاخصي براي برابري در بهره‌مندي از تكنولوژي در نظر گرفته مي‌شد با پيشرفت‌هاي به وجود آمده بايد به شاخص‌هايي فراتر نظير دسترسي به پهناي باند توجه كرد. زماني كه اين شاخص‌ها متناسب با پيشرفت بشر ارتقا مي‌يابد، نسل جديدي از نابرابري‌ها ظاهر مي‌شود. به عبارتي اگر در طول سال‌ها، كشورها به لحاظ برخورداري از ابتدايي‌ترين امكانات در حوزه سلامت، آموزش و معيشت به يكديگر نزديك شدند، با در نظر گرفتن شاخص‌هاي جديد، مجدد با شكاف‌هاي عميق بين كشورها در برخورداري از امكانات مواجه مي‌شويم كه به معناي وقوع نسل جديدي از نابرابري و عدم بهره‌مندي برابر و عادلانه تمامي كشورها از علم و تكنولوژي نوين است.
از سال 2019 به بعد جهان با تغييرات بيشتري مواجه شد كه همگي بر فقر و نابرابري تاثير‌گذاري بوده است. اتفاقاتي نظير همه‌گيري بيماري كوويد - 19، تشديد تغييرات اقليمي و تاثير آن بر زندگي مردم، تنش‌هاي ژئوپوليتيكي و جنگها، همگي بر فقر و نابرابري اثر داشته است. گزارش فقر جهاني 2024 كه بر اساس اطلاعات سال 2023 تنظيم شده است، به مقوله فقر در دنياي تخاصمات مي‌پردازد. بر اساس اين گزارش پس از جنگ جهاني دوم تاكنون، تعداد درگيري‌هاي جهان در سال 2023 بيشتر از هر زمان ديگري بوده است. تعداد افرادي كه به دليل درگيري‌هاي خشونت‌آميز، بلاياي طبيعي يا عوامل ديگر مجبور به ترك خانه‌هاي خود شدند، به بالاترين حد خود يعني 117 ميليون نفر رسيده است. از سال 2010 به بعد، بيشترين تلفات غيرنظامي در درگيري‌هاي خشونت‌آميز در سال 2022 ثبت شده است. پس از جنگ سرد، بيشترين تعداد مرگ و ميرهاي مربوط به نبرد در سال‌هاي 2021، 2022 و 2023 ثبت شده كه بيش از 700 هزار مرگ در سطح جهاني است.
گزارش فقر جهاني 2024، داده‌هاي مربوط به درگيري‌هاي خشونت‌آميز را با داده‌هاي فقر چندبعدي (MPI) تركيب مي‌كند تا به درك بهتري از ارتباطات آنها در كشورهاي مختلف و در طول زمان دست يابد. اين گزارش نشان مي‌دهد كه مقادير MPI معمولا در محيط‌هاي متاثر از درگيري بسيار بالاتر است. نتايج اين گزارش به اختصار نشان مي‌دهد:
- در بين 112 كشور مورد مطالعه كه در برگيرنده 6.3 ميليارد نفر جمعيت جهان است، 1.1 ميليارد نفر (18.3 درصد) در حادترين شكل فقر چندبعدي زندگي مي‌كنند.
- بيش از نيمي از ۱.۱ ميليارد نفر فقير، كودكان زير ۱۸ سال هستند (۵۸۴ ميليون) هستند. به طور كلي ۲۷.۹ درصد از كودكان جهان در فقر زندگي مي‌كنند. اين درصد براي بزرگسالان ۱۳.۵ درصد است.
- ۸۳.۷ درصد از افراد فقير در مناطق روستايي زندگي مي‌كنند. در تمام مناطق جهان، مردم در مناطق روستايي فقيرتر از مردم در مناطق شهري هستند. به طور كلي، ۲۸.۰ درصد از جمعيت روستايي جهان فقير هستند. اين درصد براي جمعيت شهري ۶.۶ درصد است.
- ۸۳.۲ درصد از ۱.۱ ميليارد نفر فقير چندبعدي جهان در صحراي بزرگ آفريقا (553 ميليون نفر) و جنوب آسيا (402 ميليون نفر) زندگي مي‌كنند.
- نزديك به دو سوم (65.3 درصد) از افراد فقير در كشورهاي با درآمد متوسط زندگي مي‌كنند (۷۴۹ ميليون نفر)
بخش ديگري از گزارش به شكل محروميت‌ها در جهان پرداخته است. بر اساس نتايج به دست آمده:
- بخش بزرگي از 1.1 ميليارد نفر فقير جهان فاقد سرويس بهداشتي كافي (828 ميليون)، مسكن و سرپناه (886 ميليون) و سوخت براي پخت و پز (998 ميليون) هستند.
- بيش از نيمي از 1.1 ميليارد فقير جهان با يك عضو دچار سوءتغذيه در خانواده زندگي مي‌كنند (637 ميليون). در جنوب آسيا، 272 ميليون فقير در خانواده‌هايي زندگي مي‌كنند كه حداقل يك فرد دچار سوءتغذيه است، اين آمار در جنوب صحراي آفريقا 256 ميليون نفر است.
- حدود نيمي از مردم فقير فاقد برق هستند (579 ميليون نفر)، بيش از نيمي از آنها در خانواده‌اي زندگي مي‌كنند كه هيچ كدام تحصيلات ابتدايي را سپري نكرده است (590 ميليون نفر).
- نزديك به نيمي از مردم فقير منبع آب آشاميدني بهبود يافته‌اي ندارند (513 ميليون نفر).
- 482 ميليون نفر فقير در خانواده‌هايي زندگي مي‌كنند كه يك يا چند كودك در آن از تحصيل بازمانده‌اند.
نتايج مربوط به وضعيت فقر در مناطق جنگ‌زده حاوي نتايج زير است:
- در حالي كه 10 درصد از جمعيت جهان در كشورهاي متاثر از جنگ زندگي مي‌كنند، 19.0 درصد (218 ميليون) از جمعيت فقير جهان بر اساس نتايج گزارش فقر جهاني در كشورهاي آسيب ديده از جنگ زندگي مي‌كنند. اين اعداد نشان مي‌دهد كه نسبت افراد فقير به طور نامتناسبي در ايالت‌هاي متاثر از درگيري بيشتر است.
- حدود 40 درصد از از 1.1 ميليارد نفر فقير (455 ميليون نفر) در كشورهايي زندگي مي‌كنند كه جنگ، شكنندگي و يا آرامش كم را تجربه مي‌كنند.
- از اين 455 ميليون نفر، 218 ميليون نفر در كشورهاي در حال جنگ زندگي مي‌كنند، 335 ميليون نفر در شرايط شكننده يا متاثر از درگيري زندگي مي‌كنند و 375 ميليون نفر در شرايط صلح بسيار پايين يا پايين زندگي مي‌كنند. حدود 289 ميليون (25.1 درصد) دو يا بيشتر از اين سه حالت را تجربه مي‌كنند، در حالي كه 184 ميليون (16.0 درصد) هر سه را تجربه مي‌كنند.
- به طور كلي در كشورهاي تحت تأثير جنگ، بروز فقر 34.8 درصد است كه بسيار بالاتر از كشورهايي است كه تحت تأثير جنگ يا درگيري‌هاي جزیي قرار نگرفته‌اند (10.9 درصد).
- فقر چند بعدي در كشورهاي شكننده و متاثر از درگيري و كم صلح بيش از دو برابر كشورهايي است كه تحت تاثير جنگ نبوده‌اند.
- در افغانستان ميزان فقر بيش از 5 درصد در فاصله سال‌هاي 2015 تا 2023 افزايش يافته است. در سال 2023 نزديك به دو سوم افغان‌ها فقير بوده‌اند (64.9 درصد) و تقريبا از هر پنج نفر فقير سه نفر كودك بوده‌اند.
- به‌طور متوسط، ميزان محروميت در هر يك از شاخص‌هاي فقر چندبعدي در كشورهاي متاثر از جنگ بيش از ساير كشورها است. به عنوان مثال، در كشورهاي غير متاثر از جنگ، 5.6 درصد از جمعيت فقير به برق دسترسي ندارند. در حالي كه اين درصد در كشورهاي متاثر از جنگ به 26.9 درصد مي‌رسد. به طور مشابه، در حالي كه 4.4 درصد از جمعيت فقير در كشورهاي غير متاثر از جنگ با بازماندگي از تحصيل فرزندشان مواجه هستند، اين درصد در كشورهاي آسيب‌ديده از جنگ 17.7 درصد است.
نتايج فوق تنها بخشي از نتايج گزارش جهاني فقر است كه نشان مي‌دهد وضعيت فقر و محروميت در كشورهاي تحت تاثير جنگ تا چه حد وسيع‌تر از ساير كشورها است. افزايش ميزان و شدت فقر در اين كشورها در كنار سرمايه‌گذاري‌هاي لازم براي بازسازي تخريب‌هاي ناشي از جنگ همگي سرعت كاهش فقر را در اين كشورها كاهش مي‌دهد. اين مساله در كنار رشد بي‌سابقه علم و تكنولوژي و بهره‌مندي از مواهب تكنولوژي، ميزان نابرابري در ميان كشورها و حتي افراد يك كشورها را نيز مي‌تواند به‌شدت تحت تاثير قرار بدهد.
موارد فوق همگي نشان از اهميت مساله فقر و نابرابري به عنوان يك مساله جهاني است. ايران نيز از اين قاعده جدا نيست. در ايران نيز مساله كاهش فقر در همگي ابعاد آن همواره مورد توجه سياستگذاران و تصميم‌گيران بوده است. تغييرات جهاني مورد اشاره مي‌تواند بر ميزان و شدت فقر و نابرابري در ايران نيز تاثيرگذار باشد. افزايش مهاجرت از كشورهاي همسايه به ايران به دليل وقوع جنگ‌هاي منطقه، چالش‌هاي اقتصادي كه پس از تحريم‌ها شدت بيشتري يافته و بر اساس مطالعات انجام شده به ويژه چهار دهك كم‌درآمد جامعه را بيشتر تحت تاثير قرار داده است، تغييرات اقليمي و بلاياي طبيعي حاصل كه مهاجرت به شهرها و حاشيه شهرها را افزايش داده، تغييرات تكنولوژي نيز در كنار مزيت‌هايي كه براي كسب و كار‌ها دارد، تشديد كننده فضاي واسطه‌گري نيز بوده است كه مي‌تواند زمينه‌ساز نابرابري‌هاي بيشتر باشد.
سياستگذاري فقرزدا در ايران همواره با چالش‌هاي بسيار همراه است. آنچه بايد مورد توجه سياستگذاران اين حوزه قرار بگيرد، طراحي و پياده‌سازي يك نظام يكپارچه براي سياستگذاري و برنامه‌ريزي فقرزدا است. يكپارچه‌سازي نظام داده و اطلاعات در اين حوزه ضروري است. اندازه‌گيري و پايش مستمر فقر در همه ابعاد آن به تفكيك مناطق جغرافيايي و گروه‌هاي جامعه از ديگر اقدامات مهم در مسير سياستگذاري فقرزدا است. در عين حال پيش‌بيني فقر با توجه به تغييرات پيش رو در كشور، منطقه و جهان از ضروريات در چنين نظامي است. در نهايت يكپارچه‌سازي سياست‌ها و برنامه‌ها ضمن ايجاد هماهنگي ميان تمامي دستگاه‌هاي مرتبط با موضوع كليد موفقيت در كاهش فقر و پيشگيري از بروز فقر در دنيايي است كه با نااطميناني در بالاترين شكل خود مواجه است.
منبع :
https: //hdr.undp.org/content/2024-global-multidimensional-poverty-index-mpi#/indicies/MPI