زخم نمك بر جان مردم
هيچ كس نمي‌تواند نظر دقيقي در مورد سرنوشت درياچه اروميه بدهد. با اينكه بارها و بارها وعده‌هايي در مورد احياي درياچه داده شد اما آنچه الان بيش از همه بايد مورد توجه قرار بگيرد تاثيري است كه خشك شدن اين درياچه بر سلامت مردم منطقه مي‌گذارد. در واقع بي‌توجهي به اين مساله و ناديده گرفتن عواقب خشكي درياچه اروميه يكي از آن چالش‌هايي است كه مسوولان با آن مواجه‌اند و البته تاكنون هم راهكار مناسبي براي جلوگيري از فاجعه ارائه نداده‌اند.
هيچ كس نمي‌تواند نظر دقيقي در مورد سرنوشت درياچه اروميه بدهد. با اينكه بارها و بارها وعده‌هايي در مورد احياي درياچه داده شد اما آنچه الان بيش از همه بايد مورد توجه قرار بگيرد تاثيري است كه خشك شدن اين درياچه بر سلامت مردم منطقه مي‌گذارد. در واقع بي‌توجهي به اين مساله و ناديده گرفتن عواقب خشكي درياچه اروميه يكي از آن چالش‌هايي است كه مسوولان با آن مواجه‌اند و البته تاكنون هم راهكار مناسبي براي جلوگيري از فاجعه ارائه نداده‌اند.
بسياري از كارشناسان محيط زيست بر اين باورند كه خشك شدن درياچه اروميه تاثير بسزايي در مهاجرت اجباري از اين منطقه خواهد گذاشت. اگر درياچه به‌طور كامل خشك شود توفان‌هاي نمك تا كيلومترها زندگي در اطراف اين درياچه را غير ممكن مي‌كنند. برخي از شهرها بايد به‌طور كامل تخليه شوند و زيست طبيعي در آن منطقه از بين خواهد رفت. مساله اينجاست كه نه تنها مسوولان محلي به اين مساله توجه خاصي نشان نداده‌اند كه بسياري افراد با اين تصور اشتباه كه خشك شدن درياچه امكان كشاورزي را براي آنها فراهم خواهد كرد چندان حساسيتي به موضوع نشان نداده‌اند. اما از سال 98 تاكنون كه روند خشك شدن درياچه اروميه فراز و نشيب‌هاي زيادي را طي كرده بروز انواع بيماري‌ها در منطقه باعث شده تا مردم نيز به مساله درياچه حساسيت نشان بدهند.
بيماري‌هايي كه خشكي درياچه اروميه ايجاد مي‌كند
مهرداد يزداني، پزشك عمومي در اين باره به «تعادل» مي‌گويد: متاسفانه در مناطقي كه نزديك به درياچه هستند ما با آماربالايي از بيماران مواجه‌ايم. كساني كه هم ناراحتي‌هاي پوستي دارند و هم از فشار خون بالا رنج مي‌برند. ضمن اينكه تنفس در هوايي كه آغشته به نمك است مي‌تواند بر سيستم تنفسي افراد تاثير سوء داشته باشد.
او مي‌افزايد: علاوه بر اين پيش‌بيني مي‌شود توفان‌هاي نمكي درياچه اروميه با مقادير قابل توجهي از سموم آفت‌كش‌ها، كودهاي شيميايي و مواد صنعتي راه يافته به حوضه درياچه هم همراه باشد كه همين بيماري‌زايي اين توفان‌ها را شدت مي‌دهد.
اين پزشك عمومي در مورد انواع بيماري‌هاي ناشي از تنفس هواي آلوده به نمك درياچه اروميه مي‌گويد: تخريب بافت‌هاي ريوي يكي از عوارضي است كه مردم با آن مواجه مي‌شوند. با ورود غبارات نمكي- سيليسي، ابتلا به بيماري‌هاي آسم و برونشيت تقريبا قطعي است و اين منجر به تخريب بافت ريه و مشكلات درمان نشدني دستگاه تنفسي مي‌شود. همچنين مطالعات نشان مي‌دهد كه استنشاق گرد و غبار نمكي ريسك ابتلا به سرطان مري را در مناطق تحت نفوذ توفان نمك بيشتر مي‌كند. او اظهاري مي‌دارد: توفان‌هاي نمكي، آرسنيك موجود در محيط را بيشتر مي‌كنند و غلظت بيش از حد آرسنيك باعث بروز زخم‌هاي پوستي، ناهنجاري‌هاي مثانه، مشكلات سيستم عصبي و آسيب‌هاي كبدي مي‌شود.
تاثير خشك شدن درياچه آرال در ازبكستان و قزاقستان
مهرداد يزداني در ادامه به اتفاقي مشابه طي سال‌هاي 2004 تا 2010 در مورد درياچه آرال رخ داد اشاره كرده و مي‌گويد: در آن زمان وقتي درياچه آرال روند تدريجي خشك شدن را طي مي‌كرد عوارض آن به كم كم در سلامتي افراد بروز و ظهور پيدا كرد. با خشك شدن كامل درياچه بروز توفان‌هاي شن و ماسه‌اي باعث كم خوني، آسم، سل، ورم مفاصل، اختلالات غدد درون ريز، بيماري‌هاي چشمي، سرطان حلق و حنجره، سرطان‌هاي گوارشي، هپاتيت و ... در افراد آن مناطق شد.
او مي‌افزايد: اين تاثيرات به همين جا ختم نشد و چالش ديگر به نام ناقص الخلقه‌زايي و مرگ و مير نوزادان و تولد كودكاني كه يا عقب مانده ذهني بودند يا دچار بلوغ زودرس مي‌شدند. اين اتفاقات تا مدت‌ها ميراث ماندگاري در اين منطقه شد و هنوز كه هنوز است عوارض آن اتفاق باعث كم خوني شديد در بسياري از زنان اين منطقه شده است. درياچه اروميه هم دست كمي از اين درياچه‌ها ندارد و ادامه روند خشكي آن مي‌تواند به توفان‌هاي غبار و نمك و فراگير شدن بيماري‌هاي مختلف منجر شود.
اين پزشك عمومي مي‌گويد: ريزگردهاي ناشي از توفان‌هاي نمكي، حاوي تركيبات كلسيم، آهن، آلومنيم و منيزيم هستند و اين يعني كلسيم موجود در محيط ريسك ابتلا به سنگ كليه، گرفتگي مجاري كليه و رگ‌هاي خوني را بالا مي‌برد. آهن موجود در اين ريزگردها هم ممكن است منجر به ورم ملتحمه و آماس شبكيه چشم شود و جذب آن از طريق تنفس طولاني مدت هم التهاب ريه را در پي دارد. تنفس منيزيم موجود در ريزگردها، باعث افسردگي و گيجي و ضعف عمومي مي‌شود اما درباره آلومينيوم وضع از اين هم بدتر است و حتي با تنفس كوتاه‌مدت ذرات حاوي آلومينيوم، سرفه، تحريك شش و صدمه به دستگاه تنفسي در انتظار ساكنان منطقه خواهد بود.
روند بيماري مردم منطقه از سال 95 شروع شده
سهراب داداشي، كارشناس ارشد محيط زيست نيز در اين باره به «تعادل» مي‌گويد: مساله اينجاست كه روند ابتلا به بيماري در مناطق اطراف درياچه اروميه تازه نيست و اين وضعيت از سال 1395 در اين منطقه شروع شده و هر روز هم تعداد افرادي كه به دليل استنشاق هواي آلوده به نمك دچار بيماري مي‌شوند افزايش پيدا مي‌كند.
او مي‌افزايد: مساله اين است از بين رفتن زيست طبيعي در اين منطقه نه تنها باعث تخريب پوشش طبيعي منطقه و زندگي حيات وحش مي‌شود كه سلامت انسان‌ها را هم به خطر انداخته و اگر چاره‌اي انديشيده نشود معلوم نيست چه عواقبي در انتظار مردم اين منطقه خواهد بود.
اين كارشناس ارشد محيط زيست اظهار مي‌دارد: به زودي با ادامه اين شرايط افراد زيادي در اين منطقه مجبور به ترك خانه‌هايشان مي‌شوند. اقتصاد اين مناطق با چالش‌هاي بسياري مواجه خواهد شد و به اين ترتيب ديگر نمي‌توانيم به ادامه زندگي در اين مناطق اميدي داشته باشيم.
او مي‌افزايد: اين درياچه يك بار ديگر در بهار 1403 به صورت فصلي و با بارندگي نسبتا خوب اواخر 1042 و ابتداي 1403 به صورت فصلي بخشي از آن در حدود يك ميليارد متر مكعب آبگيري شد ولي مجددا از ابتداي تابستان 1403 روند خشك شدن آن شدت گرفت و مجددا در شهريور 1403 به‌طور كامل خشك شد.
5 ميليون زندگي دستخوش توفان نمك
سهراب داداشي در بخش ديگري از سخنان خود مي‌گويد: خشك شدن درياچه اروميه خطر توفان گرد و غبار را براي 5 ميليون نفر از ساكنان حوضه اين درياچه تشديد كرده و باعث كاهش شديد فراواني ميگوهاي آب نمك آرتميا و فلامينگوها و فعاليت‌هاي كشاورزي و گردشگري شده است.
او مي‌افزايد: خشك شدن شديد درياچه باعث ادغام چهار جزيره جنوبي با هم و تشكيل پل‌هاي خشكي شده كه زندگي پستانداران ساكن در جزيره‌هاي سابق - از جمله آهو ايراني و گوسفند وحشي ارمني - را تهديد مي‌كند. درياچه اروميه بيش از 90 درصد آب ورودي خود را از رودخانه‌هاي جنوبي دريافت مي‌كند كه عمدتا با سدها تنظيم مي‌شوند. همچنين درياچه با احداث بزرگراه/ خاكريز شهيد كلانتري كه يك گذر 1250 متري دارد، به شمال و جنوب تقسيم شده است. ورود آب به درياچه در فصل بهار باعث افزايش رسوب ورودي و انحلال نمك از بستر درياچه مي‌شود.
اين كارشناس ارشد محيط زيست اظهار مي‌دارد: از طرفي در فصول خشك، تبخير زياد و كاهش دبي باعث رسوب‌گذاري شديد نمك مي‌شود. در نتيجه رژيم‌هاي ورودي مختلف در سال‌هاي خشك و مرطوب در دو دهه گذشته، درياچه اروميه تا 60 سانتي‌متر تغييرات سطح آب بين سالانه را تجربه كرده است. اين نوسانات آب و شوري به‌شدت بر ژرفاسنجي درياچه اروميه و روابط هيپسومتري آن اثر مي‌گذارد.
احياي درياچه اروميه طي سال‌ها
اما اگر نگاهي به برنامه احياي درياچه اروميه طي سال‌هاي گذشته بياندازيم مي‌بينم كه برنامه احياي درياچه اروميه در سال 1392 و در دولت اول روحاني آغاز شد، كه هدف آن بازگرداندن درياچه اروميه به سطح اكولوژيكي هدف 1274.1 متر تا سال 1405 و شامل چندين پروژه آبرساني به درياچه در افق‌هاي مختلف است. براي ارزيابي ميزان تحقق مناطق و حجم‌هاي هدف برنامه‌ريزي شده طبق برنامه، معادلات هيپسومتري به‌روز شده مورد نياز است. همچنين بسياري از مطالعات بر لزوم ايجاد يك ژرفاسنجي كامل و قابل اعتماد براي درياچه اروميه و به‌روز‌رساني مكرر آن تاكيد كرده‌اند زيرا با رژيم ورودي درياچه و ساز و كارهاي بارش و انحلال نمك متفاوت است. متاسفانه مساله احياي درياچه اروميه با برخي رويكردهاي پوپوليستي و شعاري با پروژه‌هايي دنبال شده كه بيشتر از جنس همان برنامه‌هايي هستند كه به خشك شدن درياچه اروميه منجر شدند. اين در حالي است كه آب درياچه از سال ۱۳۷۵ حدود ۹۰ درصد از از دست رفته است. در تير ۱۳۹۹ سطح آب ۶.۵ متر كمتر از حداكثر تاريخي ۱۲۷۸ متر بود. آذر ۱۴۰۱ تراز آب با ۱۲۷۰.۱۰ متر، كاهش ۴۶ سانتي‌متري نسبت به سال قبل داشت، اسفند ۱۴۰۲ تراز ۱۲۷۰.۲ متر با حجم بيش از ۱.۴ ميليارد متر مكعب و در اوايل ارديبهشت ۱۴۰۳ تراز به ۱۲۷۰.۵۳ متر رسيد.
از سوي ديگر گسترش كشاورزي آبي، سدسازي و سوءمديريت بيش از افزايش دما و كاهش بارندگي بر خشكي درياچه اثر گذاشته است. نمك‌هاي باقي مانده در بستر خشك شده درياچه اروميه اثر منفي بر سلامت انسان دارند. اين درياچه كه زماني نه چندان دور يكي از قطب‌هاي گردشگري كشور محسوب مي‌شد حالا به شوره زاري تبديل شده كه مي‌تواند كل اكوسيستم منطقه را تحت الشعاع قرار بدهد و باعث شود تا شهرهاي اطراف آن از سكنه خالي شوند.