نفس‌هاي آخر چك رمزدار در اقتصاد ايران؟
پرداخت با استفاده از انواع چك‌هاي بانكي در سال‌هاي گذشته بخش مهمي از نظام اقتصادي ايران را تشكيل داده اما باتوجه به ورود امكانات روز به نظام بانكي ايران و البته لزوم جلوگيري از برخي مشكلات تاريخي، بانك مركزي در سال‌هاي گذشته همواره شيوه‌هايي تازه براي مديريت اين بخش در دستور كار قرار داده است.
پرداخت با استفاده از انواع چك‌هاي بانكي در سال‌هاي گذشته بخش مهمي از نظام اقتصادي ايران را تشكيل داده اما باتوجه به ورود امكانات روز به نظام بانكي ايران و البته لزوم جلوگيري از برخي مشكلات تاريخي، بانك مركزي در سال‌هاي گذشته همواره شيوه‌هايي تازه براي مديريت اين بخش در دستور كار قرار داده است.
در سال‌هاي گذشته يكي از اولويت‌هاي مهم بانك مركزي تلاش براي رسيدن به نقطه‌اي بوده كه تعداد چك‌هاي برگشتي يا بعضا كلاهبرداري‌هايي كه با استفاده از اين نوع پرداخت صورت مي‌گيرد به حداقل برسد. از اين رو شيوه‌هايي چون چك رمزدار از سال‌ها قبل در اقتصاد ايران فعال شده كه مي‌تواند به مشتري اين امكان را بدهد كه از حساب خود مبلغي را مستقيما براي يك فروشنده خاص فعال كرده و در اختيار او قرار بدهد. حالا بانك مركزي با رونمايي از يك شيوه جديد، از اين مي‌گويد كه چك رمزدار به پايان راه خود نزديك مي‌شود. در نظام بانكي ايران در سال‌هاي گذشته چند مدل چك فعال بوده است. اولين و رايج‌ترين چك بانكي در كشور، چك عادي است كه براي اولين‌بار در سال ۱۳۱۱ شمسي ارايه شد و به صاحبان حساب‌هاي جاري داده مي‌شود، اين نوع چك بدون تضمين بانكي است و ريسك بالايي براي پاس نشدن دارد. نكته مهم در اين نوع چك، شخص‌گيرنده يا حامل چك است. اگر چك در وجه حامل امضا شود، هر شخصي مي‌تواند چك را به بانك برده و آن را نقد كند. اين چك براي اولين‌بار در سال ۱۳۳۴ ارايه شد و براي معاملات كلان و به درخواست مشتري، توسط بانك صادر مي‌شود و بانك صادركننده تضمين پرداخت چك را مي‌دهد. يعني اگر از بانك چك تضمين شده بگيريد، مبلغ آن همان موقع از حساب شما كم مي‌شود و‌گيرنده چك مي‌تواند با مراجعه به يكي از شعبه‌هاي بانك صادركننده، چك را نقد كند. چك تضمين شده در دو نوع عادي و رمزدار صادر مي‌شود. مبلغ چك عادي بلافاصله بعد از صدور از حساب شما كم مي‌شود و‌گيرنده چك مي‌تواند بعد از ۲۴ ساعت، مبلغ آن را دريافت كند. اما واريز مبلغ چك رمزدار در لحظه صدور چك انجام مي‌شود. يعني اگر چك تضمين شده رمزدار به كسي بدهيد، گيرنده چك مي‌تواند در لحظه صدور چك، آن را نقد كند. همچنين هر شخصي كه در بانك حساب دارد، مي‌تواند با مراجعه به بانك، چك تضمين شده بگيرد. چك رمزدار همان چك بين بانكي است كه در سال ۱۳۷۲ توسط بانك مركزي ارايه شد و براي انتقال وجه از يك بانك به بانك ديگر استفاده مي‌شود. يكي ديگر از انواع چك بانكي، چك تاييد شده است كه از آن به عنوان چك بانكي معتبر ياد مي‌شود. اين چك در سال ۱۳۷۳ ارايه شد و‌گيرنده چك را از نقد شدن آن مطمئن مي‌كند. يعني اگر چك تاييد شده صادر كنيد، بانك مبلغ چك را در حساب‌تان مسدود مي‌كند. بنابراين صدور چك تاييد شده به مبلغ پول در حساب شما بستگي دارد. اگر به اندازه مبلغ چك در حساب‌تان پول داشته باشيد، بانك مبلغ آن را مسدود مي‌كند و اجازه صدور چك را به شما مي‌دهد. در غير اين صورت، چك تاييد نمي‌شود و امكان صدور چك هم وجود ندارد. چك صيادي يا چك بنفش يكي از مهم‌ترين انواع چك بانكي است كه در سال ۱۳۹۹ منتشر و از سال ۱۴۰۰ جايگزين دسته چك‌هاي قديمي شده و صدور آن فقط توسط بانك مركزي انجام مي‌شود. همه چك‌هاي صيادي بايد در سامانه صياد ثبت شوند. اين قوانين، امنيت چك صيادي را تا حد زيادي افزايش مي‌دهد، بنابراين بسياري از فروشگاه‌ها و سايت‌هاي خريد اقساطي از چك صيادي براي انجام معامله‌ها استفاده مي‌كنند. مهم‌ترين ويژگي چك صيادي، كد يكتاي ۱۶رقمي آن است كه به شما اجازه مي‌دهد آن را در سامانه صياد ثبت كرده يا استعلام بگيريد. اين نوع چك اعتبار تضميني بالايي دارد. همچنين، متقاضي چك صيادي بايد حداقل دو سال حساب بانكي فعال داشته باشد و يكي از مهم‌ترين كاربردهاي آن، استفاده در خريد اقساطي است. چك الكترونيك از سال ۱۴۰۰ با هدف حركت شبكه بانكي كشور به سمت محصولات فناوري ارايه شد كه موجوديتي مشابه چك كاغذي دارد و تمامي مقررات چك كاغذي در مورد آن صدق مي‌كند.
در اين خصوص سامانه چكاد با هدف ايجاد بستر امن بين بانكي جهت ارايه چك ديجيتال و برطرف كردن مشكلات چك فيزيكي ايجاد شده و بانك‌ها با بهره‌گيري از سرويس‌هاي ارايه شده توسط اين سامانه مي‌توانند سرويس‌هاي چك ديجيتال را براي مشتريان خود عرضه كنند. استفاده از چك‌هاي كاغذي معمولا با همه مزاياي خود، ريسك‌هاي زيادي را هم به همراه دارد. از مخدوش بودن نوشته روي چك‌ها گرفته تا سرقت چك، همگي خطراتي است كه با ورود چك‌هاي الكترونيك از ميان مي‌رود. همچنين، چك ديجيتال هيچ يك از مخاطرات چك‌هاي كاغذي را ندارد. براي مثال بعد از صدور، قابليت تغيير ندارد و صادركننده چك از طريق امضاي ديجيتال خود، احراز هويت مي‌شود. حالا و در جديدترين تحول، بانك مركزي اعلام كرده كه چك تضميني جايگزين چك رمزدار مي‌شود. بانك مركزي در راستاي التزام‌بخشي به شرايط صدور و استفاده از چك‌هاي تضمين شده با هدف جلوگيري از استفاده‌هاي نامتعارف از چك‌هاي مزبور، احراز هويت دقيق اشخاص ذينفع و پيشگيري از پولشويي از سال ۱۳۹۷ و همچنين تمهيدات اجرايي تكميلي صورت گرفته براساس ابلاغيه شماره ۲۰۹۶۲ مورخ ۲۸/۲/۱۴۰۰ رياست‌جمهور در رابطه با اصلاح و الحاق موادي به قانون «اصلاح قانون صدور چك» (بخشنامه شماره ۷۷۴۱۹/۰۰ مورخ ۱۷/۰۳/۱۴۰۰ مديريت‌كل مقررات، مجوزهاي بانكي و مبارزه با پولشويي) شامل تخصيص شناسه صيادي به چك تضمين شده و ايجاد شفافيت حداكثري در زمينه صدور و گردش چك تضمين شده از طريق سامانه صياد (پيچك) (بخشنامه شماره ۲۷۸۹۴۴/۰۰ مورخ ۲۴/۰۹/۱۴۰۰ اداره نظام‌هاي پرداخت) طرح حذف چك رمزدار در شبكه بانكي را در دستور كار قرار داده است. بانك مركزي با نظرداشت مزاياي چك تضمين شده نسبت به چك رمزدار متعاقب اجراي قانون پيش‌گفت، مشابهت كاركردي با چك رمزدار كه مي‌تواند ابزار جايگزين آن باشد، ضرورت شفاف‌سازي و ايجاد امكان نظارت متمركز بر نحوه و حجم تبادل چك‌هاي اشخاص و همچنين كاهش هزينه‌هاي عملياتي بانك‌ها با برچيدن روال سنتي پذيرش و پردازش چك رمزدارمترصد اعلام ممنوعيت صدور چك رمزدار در شبكه بانكي مي‌باشد. از اين رو لازم است مقدمات اجرا شدن ممنوعيت صدور چك رمزدار به صورت تدريجي و گام‌به گام در شبكه بانكي فراهم گردد. باتوجه به اينكه كليه چك‌هاي تضمين شده جاري مجهز به شناسه صيادي و از طريق سامانه صياد (پيچك) ثبت صدور مي‌گردند، قابل استعلام مي‌باشند و ذينفع آن مي‌تواند در زمان دريافت با استفاده از شناسه ۱۶ رقمي و مراجعه به كليه مبادي استعلامي چك اعم از درگاه‌هاي نوين بانكي (اينترنت بانك و همراه بانك)، برنامك‌هاي موبايلي و سرشماره ۴۰۴۰۷۰۱۷۰۱ (به صورت پيامكي) از صحت چك صادره به نفع خود مطلع گردد. برقراري امكان استعلام چك تضمين شده مزيت درخور توجهي نسبت به چك رمزدار ايجاد مي‌نمايد، درحالي كه چك رمزدار قابل استعلام نبوده و ذينفع صرفا با مراجعه به بانك صادركننده مي‌تواند از صحت چك اطمينان حاصل كند. افزون بر اين، چك‌هاي تضمين‌شده بر‌خلاف چك‌هاي رمزدار محدويت‌هاي جغرافيايي در محل صدور و نقد شوندگي را نداشته و در سراسر كشور قابل صدور و مبادله مي‌باشد. از سوي ديگر كاركرد چك تضمين شده مشابه چك رمزدار مي‌باشد و چك تضمين شده در وجه شخص و حساب معين و به صورت غيرقابل انتقال صادر مي‌گردد. لذا اشخاص مي‌توانند در مراودات تجاري خود چك تضمين شده را جايگزين چك رمزدار كنند. لذا با نظرداشت موارد فوق لازم است در زمان مراجعه مشتري و ارايه درخواست صدور چك رمزدار، متصديان شعب مشتري را به صدور چك تضمين شده با تشريح مزاياي مذكور هدايت نمايند. ضمن آنكه مقتضي است در راستاي اطلاع‌رساني و فرهنگ‌سازي اقدامات موثري نظير تهيه برنامه‌هاي آموزشي، بروشور، اطلاع‌رساني در تارنماهاي بانكي و... صورت پذيرد. در كنار نهايي شدن مقررات لازم در اين حوزه، معاون بانك مركزي نيز توضيحاتي درباره اين شيوه جديد اعلام كرده است. مهران محرميان در يك برنامه تلويزيوني، توضيحاتي درباره خبر حذف تدريجي چك‌هاي رمزدار و جايگزني چك تضميني به جاي چك رمزدار ارايه داد و گفت: ابزار چك رمزدار، ابزاري است كه قدمتي تقريبا چند ده ساله دارد و زماني ايجاد شد كه هنوز حواله ساتنا، حواله پايا و ابزارهاي جايگزين وجود نداشت. با استفاه از ابزار چك رمزدار، يك ارتباط بين‌بانكي به وجود آمد و براساس توافقاتي كه صورت گرفت، مقرر شده بود كه در پرداخت‌هاي بين‌بانكي در محل‌هايي مثل دفترخانه‌ها، مردم بتوانند از اين ابزار استفاده كنند. وي افزود: اما مشكلاتي در حوزه تسويه و همچنين مسائلي از‌جمله اينكه تا زماني كه چك رمزدار را به شعبه بانكي نبرده و براي وصول آن اقدام نشود، امكان استعلام آن وجود ندارد و همچنين موارد ديگر باعث شد كه بانك مركزي از ابزارهاي جايگزين اين چك استفاده كند. معاون فناوري‌هاي نوين بانك مركزي خاطرنشان كرد: طبيعتا امروز مردم براي اين كار مي‌توانند از حواله‌هاي خرد مثل پايا يا حواله‌هاي كلان مثل ساتنا كه در شبكه بانكي موجود است استفاده كنند. اما براي استفاده از ابزارهاي مالي در محل‌هايي مثل دفاتر اسناد رسمي كه براي امضاي اسناد نياز به چك است، شبكه بانكي ابزار چك تضميني را جايگزين چك رمزدار كرده و چك رمزدار به تدريج از شبكه بانكي حذف مي‌شود. با اين حال بايد تاكيد كرد كه حذف چك رمزدار با يك زمان‌بندي اعلامي حذف مي‌شود و اين چك در حال حاضر در شبكه بانكي صادر مي‌شود، اما حذف آن به تدريح صورت مي‌گيرد. محرميان گفت: وقتي مردم چك تضمين شده را از شبكه بانكي دريافت مي‌كنند، گيرنده چك بانكي تضمين شده مي‌تواند در همان لحظه از همه ابزارها مثل برنامه‌هاي هوشمند، خودپردازها، روش‌هاي پيامكي، اينترنت بانك و موبايل بانك، براي استعلام چك استفاده كند و قادر مي‌شوند در لحظه از اصالت چك در شبكه بانكي مطلع شوند. وي در پايان اظهار كرد: سوالي كه ممكن است مطرح شود اين است كه از لحظه‌اي كه ممنوعيت چك رمزدار در شبكه بانكي اعلام شود، يك مهلت زماني ديگر براي نقد شدن چك‌هاي رمزداري كه از قبل صادر شده است، ارايه مي‌شود تا فرصت نقد شدن براي چك‌هاي صادر شده از قبل نيز فراهم شود. هرچند هنوز تكليف بانك مركزي در دولت جديد به‌طور دقيق مشخص نشده و معلوم نيز كه فرزين به كار خود ادامه خواهد داد يا دولت مسوولي جديد را در ساختمان ميرداماد قرار مي‌دهد، اما اصلاحات نظام بانكي كشور براي افزايش شفافيت و بهبود عملكرد همچنان ادامه دارد.