گروه انرژی
از همان ابتدا یکی از مهم‌ترین پیامدهای تحریم برای ایران در صنعت نفت اتفاق افتاد. تحریم‌ها توانستند درآمدهای نفتی ایران را به نصف برسانند و مسوولان وزارت نفت با جدی‌تر شدن مذاکرات میان ایران و غرب همواره بر این مساله تاکید کردند که بلافاصله بعد از رفع تحریم «تولید و صادرات نفت ایران» را افزایش خواهند داد. بیژن زنگنه و رکن‌الدین جوادی وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران تاکنون وعده داده‌اند که ایران خواهد توانست تولید نفت خود را بلافاصله حدود یک میلیون بشکه و با گذشت 6 ماه حدود یک میلیون و 500هزار بشکه افزایش دهند. افزایش تولیدی که بازار جهانی نفت خام را که درحال حاضر نیز با مازاد عرضه شدید و افت چشمگیر قیمت دست و پنجه نرم می‌کند با مخاطرات بیشتری مواجه خواهد کرد. کم کم به روز موعود که منجر به «نهایی شدن برجام» خواهد شد، نزدیک‌تر می‌شویم.
خبرگزاری «بلومبرگ» روز گذشته در تحلیلی از این روز موعود به عنوان «نقطه عطفی در روشن شدن شمارس معکوس رفع تحریم‌های نفتی» یاد کرده است. همزمان با انتشار این گزارش در بلومبرگ، موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی نیز اقدام به انتشار گزارشی کرد که محتوای آن نشان‌دهنده نگاه غول‌های نفتی جهان مانند بریتیش پترولیوم و شلامبرژه نسبت به ظرفیت‌های صنعت نفت ایران در دوران پسا تحریم بود. این تحلیلگران علاوه بر بحث راجع به صنعت نفت ایران 3 سناریو را برای قیمت برنت در آینده پیش‌بینی کردند. آنها بر این باور هستند که قیمت نفت برنت که در سناریو بدون توافق روی 67دلار سیر می‌کرد 6 ماه بعد از توافق به 51دلار خواهد رسید.
در نهایت آنها برای یک سال بعد از توافق نیز قیمت 57دلاری را برای برنت پیش‌بینی کردند. پیش‌بینی‌ای که نشان می‌دهد از دیدگاه آنها افزایش صادرات نفت خام ایران خواهد توانست بهای نفت خام را در یک سال 10دلار و در 6 ماه 16دلار کاهش دهد. بلومبرگ نوشت: شمارش معکوس برای تصویب برجام و برداشته شدن تحریم‌های نفتی و مالی علیه ایران آغاز شده و ایران و قدرت‌های بزرگ جهان به روز موعود نزدیک می‌شوند. اگر این توافق به صورت رسمی پذیرفته شود بدین معناست که تمامی طرفین ماجرا باید به وعده‌هایی که سه ماه پیش داده‌اند، عمل کنند. در این بین مهم‌ترین تعهدی که ایالات متحده امریکا و اروپا باید به آن عمل کنند، مهیا کردن شرایط برای برداشته شدن تحریم‌هاست. این تعهد باید در «روز اجرا» و زمانی که ایران اقدامات لازم را انجام داده باشد، صورت پذیرد. مقامات ایرانی وعده داده‌اند حدود 50 پروژه حوزه انرژی را برای سرمایه‌گذاران تعریف کرده‌اند. علاوه بر آن بارها تاکید کرده‌اند که بلافاصله تولید خود را افزایش خواهند داد و میزان آن را به 2میلیون بشکه در روز خواهند رساند. براساس داده‌ها و اطلاعات جمع‌آوری شده توسط بلومبرگ، کشورهای حاشیه خلیج فارس در
ماه گذشته بیش از دو میلیون و 800هزار بشکه نفت خام در روز تولید کرده‌اند. ایران به عنوان چهارمین دارنده ذخایر نفتی جهان نیز جزو این کشورها بوده است. براساس گزارش‌های به دست آمده از پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت نفت در روز شنبه، سیدمحسن قمصری، مدیر امور بین‌الملل شرکت ملی نفت اظهار کرده ژاپن نخستین کشوری است که اعلام کرده است سه برابر کردن واردات نفت خام ایران بلافاصله پس از برداشته شدن تحریم‌ها را در دستور کار خود قرار داده است. به این ترتیب ژاپن میزان واردات نفت خام خود از ایران را از میزان 110هزار بشکه در روز به 350هزار بشکه در روز خواهد رساند. مقامات ایالات متحده امریکا نیز اعلام کرده‌اند که تمامی تحریم‌های شرکت‌های غیرامریکایی که در تجارت و خرید و فروش نفت با ایران در ارتباط بوده‌اند، برداشته خواهد شد. 25متخصص دانشگاهی و فعالان جهانی در صنعت نفت در جلسه‌یی که 23 و 24 ژوئن 2015 برگزار شده است به این نتیجه رسیده‌اند که ایران در یک سال بعد از تحریم خواهد توانست تولید نفت خام خود را 800هزار بشکه افزایش دهد. از دیدگاه این پژوهشگران از این میزان افزایش تولید 350 تا 500 هزار بشکه مربوط به نفت خام و بقیه مربوط به
میعانات گازی ایران است.
درحالی که ایران در چند ماه اخیر تحرک‌های فراوانی در زمینه ازدیاد برداشت نفت خام داشته و به تازگی نیز سمیناری در پژوهشگاه صنعت نفت با همین محور برگزار کرد 25متخصص جهانی به این نتیجه رسیده‌اند که 150هزار بشکه در روز از کل افزایش تولید نفت خام ایران به وسیله فرآیندهای ازدیاد برداشت (EOR) اتفاق خواهد افتاد. نتیجه‌یی که البته با برخی از برنامه‌های بلندپروازانه مسوولان ارشد نفتی ایران که بارها در مراسم مختلفی آن را اعلام کرده‌اند نسبتا فاصله دارد. این پژوهشگران در نهایت بیان کرده‌اند که تولید نفت خام ایران در سال 2020 به 5 میلیون بشکه در روز خواهد رسید.
«ازدیاد برداشت نفت خام» در سال‌های گذشته یکی از کلیدی‌ترین برنامه‌های صنعت نفت ایران بوده است که در میان برنامه‌های بالادستی حاکمیتی مانند برنامه پنجم توسعه نیز به آن اشاره شده است. طبق بند پنجم این قانون ایران باید طی 5 سال از طریق برنامه‌های ازدیاد برداشت (EOR) تولید نفت خام خود را به میزان یک میلیون و 200هزار بشکه در روز افزایش می‌داد. اما اکنون نگاهی به نتیجه حاصل شده از دیدگاه پژوهشگران بین‌المللی نشان می‌دهد که چنین ظرفیتی برای ازدیاد برداشت در وضعیت فعلی صنعت نفت ایران وجود ندارد.
یکی از دیگر مسائلی که در نشست این 25پژوهشگر مورد بررسی قرار گرفته «میعانات گازی» و محموله‌های نفتی ایران روی آب بوده است. تام مورگان یکی از تحلیلگران برجسته فوربس پیش از این اظهار کرده بود که «میعانات گازی ایران» دارای سم بالایی بوده و این امکان وجود دارد که ایران در دوران پسا تحریم برای فروش آنها با مشکل مواجه شود. اظهارنظری که البته بلافاصله با واکنش مسوولان وزارت نفت ایران روبه‌رو شد و محسن قمصری، مدیر امور بین‌الملل شرکت ملی نفت در گفت‌وگو با «تعادل» اظهار کرد که میعانات گازی ایران سمی نبوده و ایران هم‌اکنون نیز مشتری‌های فراوانی برای خرید این محصول دارد.
اما پای سمی بودن میعانات گازی ایران به نشست غول‌های نفتی نیز باز شده است. طبق گزارشی که در موسسه مطالعات انرژی منتشر شده در این نشست این مساله مورد بحث قرار گرفته که «سولفور» بالای میعانات گازی ایران سبب می‌شود، پالایشگران نسبت به آسیب دیدن تجهیزات خود نگران بوده و اقبال چندانی نسبت به خرید آن از خود نشان ندهند. مدیرکل روابط عمومی وزارت نفت البته پیش از این به «تعادل» گفته بود که طرح چنین ادعاهایی راجع به محصولات نفتی ایران از سمت رقبای کشور در منطقه و برای «خراب کردن» بازار برای ایران صورت می‌گیرد. اظهارنظری که اگر صحت داشته باشد، نشان می‌دهد تلاش کشورهای منطقه برای ایجاد مشکل بر سر راه فروش میعانات گازی ایران بسیار جدی بوده و به محافل مهمی مانند جلسه پژوهشگران نفتی راه یافته است. از آنجا که بسیاری از شرکت‌کنندگان در این جلسه مشاوران مهم شرکت‌های مطرح هستند، نتیجه‌های حاصل شده از این به طور قطع روی رویکرد این مشتری‌ها تاثیر خواهد گذاشت.
شاید اگر اکنون صدام در عراق بر مسند قدرت نشسته بود، صنعت نفت عراق به هیچ روی امکان یاری و مقابله با صنعت نفت ایران را نداشت. در آن دوران، رژیم حقوقی صنعت نفت عراق نیز با محدودیت‌های فراوانی همراه بود و در نتیجه امتیازی نسبت به ایران نداشت. حالا اما وضعیت عوض شده است، رویکرد صنعت نفت همسایه قدیمی ایران در قبال سرمایه‌گذاران خارجی این روزها رویکردی «تعاملی» و تا حد زیادی با دادن امتیاز همراه است. مساله‌یی که پیش از این مدیرعامل شرکت مهندسی و توسعه نفت ایران در واکنش به انتقاد خبرنگاران از عقب بودن پیشرفت میدان‌های مشترک ایران با عراق به آن اشاره و به نوعی بیان کرده بود که عراق درحال «باج دادن» به شرکت‌های خارجی و سرمایه‌گذاران است. به هر روی فارغ از اینکه رویکرد عراق در قبال سرمایه‌گذاران خارجی را با چه لفظی توصیف کنیم، این وضعیت باعث شده که صنعت نفت ایران در رقابت برای جذب سرمایه‌گذاران بیشتر زیر ذره‌بین قرار بگیرد. هر چند تحلیل‌هایی نیز مانند تحلیل اندیشکده امریکایی استراتفور وجود دارد که معتقدند «صنعت نفت ایران» به واسطه مسائل مختلف ازجمله بازنگری در قراردادهای نفتی همچنان از عراق جلوتر است اما 25پژوهشگر
شرکت‌کننده در جلسه بررسی صنعت نفت ایران اعتقاد دیگری داشته‌اند. این پژوهشگران و فعالان پس از مباحثه به این نتیجه رسیده‌اند که اکنون صنعت نفت ایران نسبت به عراق با محدودیت‌ها و موانع «ایدئولوژیکی» و «حقوقی» بیشتری همراه است و وجود جناح‌های مختلف با منافع متضاد ممکن است توسعه این صنعت را در ایران با مشکل مواجه کند. البته باید توجه داشت که این اظهارنظرها درحالی صورت گرفته که هنوز جزییات قراردادهای جدید نفتی در ایران برای خارجی‌ها به طور کامل مشخص نشده است. این پژوهشگران نیز البته در ادامه این نشست به این مساله پرداخته‌اند که امکان دارد مدل جدید قراردادهای نفتی ایران وضعیت را تغییر دهد. رونمایی از این مدل قراردادها به حدی برای سرمایه‌گذاران خارجی با اهمیت بوده که در روزهای 13و 14 اکتبر 2015 در آمستردام هلند گردهم آمدند تا از وضعیت صنعت نفت ایران از دیدگاه حقوق‌دانان مطلع شوند. اتفاقی که پیش از این روزنامه «تعادل» به طور کامل آن را پوشش داده بود.
اما یکی از نکات جالب توجهی که در نشست 23 و 24ژوئن با حضور شرکت‌های بزرگی مانند IHS و سیتی‌گروپ مورد بحث قرار گرفته، رویکرد ایران در استفاده از منابع انرژی خود در دوران پساتحریم است. ایران که همواره به «خام‌فروشی» مشهور بوده، توانسته این ذهنیت را در پژوهشگران خارجی ایجاد کند که در دوران جدید بیش از پیش به دنبال تکمیل زنجیره ارزش‌افزوده است و برنامه‌های ایران برای توسعه صنایعی مانند پتروشیمی بیش از پیش از دیدگاه این فعالان جدی به نظر رسیده است.
نام ایران اما درحالی با نفت خام گره خورده است که برخی از پژوهشگران نامی این عرصه مانند فریدون فشارکی اعتقاد دارند، ایران کشوری «گازخیز» است و نمی‌توان صفت «نفتی» را برای آن استفاده کرد. اما رویکرد این کشور در قبال صنعت گاز خود باعث شده است که در تحلیل‌های خارجی نیز چندان بحث خاصی در مورد سرنوشت صنعت گاز ایران بعد از تحریم صورت نگیرد و تنها نکته در این مورد به این ختم شود که روسیه به واسطه منافعی که از توافق ایران و غرب خواهد برد، چندان در زمینه بازار گاز با ایران رقابت نخواهد کرد. محمدصادق جوکار، عضو موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی در تحلیل خود البته این عدم نگاه را ناشی از ضعف تحلیل طرفین خارجی می‌داند. جوکار می‌نویسد که این کم توجهی 25پژوهشگر و فعال نفتی نسبت به ظرفیت‌های صنعت گاز ایران درحالی صورت گرفته که تاکنون در میان تحلیل‌های بسیاری از موسسه‌ها، مهم‌ترین تاثیر ایران بر بازارهای جهانی انرژی حداقل در وضعیت فعلی عرضه و تقاضای نفت خام «ظرفیت‌های صادراتی گاز» است.
