وزارت نيرو در حالي وعده راه‌اندازي تابلوي عرضه پساب در بورس انرژي را مي‌دهد كه هيچ كس نمي‌داند ساز وكار عرضه اين محصول چگونه است؛ ضمن اينكه سوال مهم آن است كه بعد از تجربه ناموفق اين وزارتخانه در بورس برق، آيا عرضه پساب كه به مراتب حساسيت بيشتري دارد، موفق خواهد شد؟ كمبود منابع مالي دولت، اجراي بسياري از پروژه‌هاي عمراني از جمله پروژه‌هاي تصفيه پساب را با مشكل مواجه كرده است. ميانگين عمر پروژه‌هاي عمراني در ايران به بيش از ۲۰ سال مي‌رسد. عمر طولاني اجراي پروژه‌ها، وزارت نيرو را بر آن داشت كه براي استفاده از ثروتي به نام پساب، به دنبال سرمايه‌گذار بخش خصوصي باشد. قرار بود سرمايه‌گذاراني كه عمدتا به بخش صنعت تعلق داشتند و كمبود منابع آب، براي آنها چالشي جدي به حساب مي‌آمد، در قالب قراردادهاي طولاني مدت، پساب شهرها را تصفيه كرده و آب حاصله را براي رفع نيازهاي خود استفاده كنند. به دنبال تلاش‌هاي انجام شده، بخشي از پروژه‌هاي تصفيه پساب با مشاركت بخش خصوصي اجرايي شد؛ اما دقيق نمي‌دانيم چه ميزان از پساب تصفيه شده كشور، حاصل سرمايه‌گذاري خود دولت و چه بخشي از آن نتيجه فعاليت بخش خصوصي است. در چنين شرايطي وزارت نيرو وعده راه‌اندازي تابلوي عرضه پساب در بورس انرژي را داده است. آيا اين وزارتخانه قصد دارد همچون تجربه ناموفق بورس برق، در تعيين قيمت كالايي كه مالك آن نيست، دخالت كرده و براي چرخيدن چرخ تابلوي بورس، با اعمال قوانين بازدارنده، چوب لاي چرخ اجراي پروژه‌هاي بيشتر تصفيه پساب بگذارد؟ يا اينكه استفاده از ساز و كار بورس مي‌تواند اوضاع اجراي پروژه‌هاي اين حوزه را بهبود بخشد؟
انحصارگري، بلاي جان بورس برق
روزهاي نخست كه بورس برق راه افتاد، انحصار در خريدار صداي همه نيروگاه‌هاي خصوصي بخش برق را درآورد. در شرايطي كه وزارت نيرو در راستاي اجراي اصل ۴۴ قانون اساسي و رد ديون دولتي، بخشي از نيروگاه‌هاي خود را واگذار كرده بود و عرضه‌كنندگان برق متعددي براي حضور در بورس برق وجود داشتند، اين وزارتخانه تنها خريدار برق در بورس بود! بعدها رضا اردكانيان وزير نيروي دولت دوازدهم خبر داد كه اين معضل حل شده و خريداران بزرگ هم با مصوبه هيات وزيران مي‌توانند به صف خريداران بورس برق اضافه شوند. اما هنوز كه هنوز است، بورس برق آنچنان كه بايد و شايد رنگ و بوي بورسي به خود نگرفته است. حالا قرار است پاي پساب كه پيچيدگي‌هاي بيشتري نسبت به برق دارد، به بورس انرژي باز شود. آيا عرضه پساب در بورس با ساز و كارهاي من درآوردي و به دور از روح اصلي بورس، در توزيع مناسب ثروتي به اسم پساب موثر خواهد بود يا اينكه وزارت نيرو از اين پوسته، براي ايجاد انحصار در عرضه پساب استفاده خواهد كرد؟ علي اكبر محرابيان، وزير نيرو در حاشيه مراسم رونمايي از پيشخوان رصد منابع آب كشور كه ۲۴ تير ماه ۱۴۰۲ برگزار شد، از گشايش تابلوي عرضه پساب در بورس انرژي طي هفته آينده خبر مي‌دهد. وعده‌اي كه گويا تا امروز عملياتي نشده و در ليست وعده‌هاي مسوولان وزارت نيرو همچنان در حال تكرار است. به گفته محرابيان، عرضه آب در بورس انرژي بيشتر از دو ميليارد متر مكعب آب براي صنايع تامين مي‌كند و اگر صنايع آب‌بر نيز موفق به اجراي طرح‌هاي خود شوند، از طريق آزادسازي پساب مي‌توان نياز به آب شرب ديگر مناطق را تامين كرد.وي ادامه مي‌دهد: بر اساس قانون بايد شرايط رقابتي ايجاد شود و پيش‌بيني مي‌كنيم كه از طريق بورس ظرفيت پساب بهداشتي در اختيار صنايع قرار گيرد. وزير نيرو در اين مصاحبه اگرچه وعده راه‌اندازي قريب‌الوقوع تابلوي عرضه پساب را مي‌دهد اما دقيقا نمي‌گويد كه چه ميزان پساب تصفيه شده در كشور حاصل اجراي پروژه‌هاي وزارت نيرو است و كدام بخش با سرمايه‌گذاري بخش خصوصي به دست آمده است. همچنين به اين پرسش كه آيا بخش خصوصي مجبور به عرضه پساب تصفيه شده در بورس است يا اينكه مي‌تواند آنگونه كه خودش تشخيص مي‌دهد از منبع دراختيار حاصل از سرمايه‌گذاري‌اش استفاده كند، پاسخي داده نمي‌شود. با گذشت هفت ماه از وعده وزير نيرو، يزدان رضايي معاون وي هم در نشستي به مناسبت دهه فجر از ورود پساب به بورس انرژي خبر مي‌دهد. رضايي مي‌گويد: در بخش برق در چارچوب قانون برنامه هفتم توسعه معاملات بورس و انرژي به‌شدت رونق خواهد يافت و در ادامه بازار آب و پساب را خواهيم داشت و عرضه پساب در بورس انرژي را شاهد خواهيم بود.
عدم اطلاع فعالان صنعت آب از سياست وزارت نيرو
در حالي كه راه‌اندازي تابلو در بورس نيازمند اطلاع‌رساني شفاف براي مشاركت همه ذينفعان در اين بازار است، وزارت نيرو وعده راه‌اندازي تابلويي را مي‌دهد كه فعالان اين صنعت در جريان چند و چون آن قرار ندارند. آنها نمي‌دانند كه آيا امكان عرضه هر روزه پساب تصفيه شده در بورس وجود دارد يا نه و اساسا وزارت نيرو با چه ساز و كاري قصد دارد پساب تصفيه شده را در بورس عرضه كند؟ عطاء‌الله آيت‌اللهي كارشناس آب و محيط زيست درباره راه‌اندازي تابلوي پساب در بورس انرژي و تاثير آن بر بازچرخاني بيشتر آب بيان مي‌كند: بحران آب كشور در همه جا مطرح است. صنايع بزرگ نياز به آب مطمئن داشته و از سوي ديگر منابع آب جديد هم براي تخصيص به بخش صنعت وجود ندارد. او بازچرخاني پساب شهري را يك منبع مطمئن براي بخش صنعت مي‌داند و بر اين باور است كه اين بخش مي‌تواند با قراردادهاي محكمي كه با وزارت نيرو منعقد مي‌كند، پساب را در طولاني مدت (مثلا ۳۰ تا ۳۵ سال) در اختيار بگيرد و براي رفع نيازهايش از آن استفاده كند. اين روش كه اكنون از آن استفاده مي‌شود، روشي منطقي و اقتصادي است. آيت‌اللهي درباره عرضه پساب در بورس يادآور مي‌شود: اگر مجري پروژه خود وزارت نيرو باشد، پساب تصفيه شده متعلق به اين وزارتخانه است و مي‌تواند آن را در بورس عرضه كند اما صنعت آب مطمئن مي‌خواهد و آبي نمي‌خواهد كه يك روز قيمتش در بورس بالا برود و يك روز پايين بيايد. او تاكيد مي‌كند: بايد الگويي براي بورس تعريف شود كه يك منبع مطمئن و مدت‌دار از پساب تصفيه شده در اختيار بخش صنعت قرار گيرد. منطقي‌اش اين است كه بيايند و براي يك دوره طولاني مدت، مقدار معيني پساب را به فروش بگذارند. مثلا ۶۰ ليتر در ثانيه پساب تصفيه شده شهر سيستان را به قيمت ۱۰۰ ميليارد تومان در اختيار گل گهر سيرجان قرار دهد. اگر غير از اين باشد، عرضه پساب در بورس شدني نيست. اين كارشناس آب و محيط زيست عرضه پساب در بورس را روش جديدي مي‌داند كه ممكن است بخش صنعت خودش را وارد اين ماجرا نكند. او اضافه مي‌كند: سرمايه‌گذاري در بخش تصفيه پساب بسيار سنگين است. مثلا براي تصفيه پساب يك مركز استان، به سه هزار تا ۳۵۰۰ ميليارد تومان سرمايه نياز است به شرط آنكه ۷۰۰ ليتر الي يك متر مكعب پساب در اختيار بخش صنعت قرار گيرد، و اين منبع به مدت ۳۰ تا ۳۵ سال در اختيار اين بخش باشد، راه‌اندازي سيستم تصفيه، اقتصادي خواهد شد. به اعتقاد آيت‌اللهي هيچ سرمايه‌گذاري، به صورت روزانه پساب در بورس عرضه نخواهد كرد و براي تامين آب صنعت هم اينگونه برخورد نمي‌شود.
احتمال اثر مثبت بورس بر تصفيه پساب
اسفنديار مهر آيين كارشناس مطلع صنعت آب نيز به اقتصاد آنلاين اگرچه درباره ساز و كارهاي عرضه پساب در بورس اطلاعي در دست ندارد و پاسخ درباره ساز و كارها را به وزارت نيرو محول مي‌كند اما نظرش درباره استفاده از بورس براي عرضه پساب مثبت است. او با تاكيد بر اينكه آنچه مطرح مي‌كند، نظرات شخصي‌اش است، استفاده از ساز و كار بورس را عاملي براي ايجاد تحول در پروژه‌هاي بازچرخاني آب مي‌داند. مهرآيين مي‌گويد: بهتر است خود پروژه‌هاي بازچرخاني آب براي تامين مالي در بورس عرضه شود اما عرضه پساب تصفيه شده هم اقدام مثبتي است و با آن مخالف نيستم. پساب يك محصول باارزش است و عرضه آن در بورس به اين مفهوم است كه بازچرخاني آب را پذيرفته‌ايم. او اضافه مي‌كند: فاضلاب بهداشتي شهر تهران امروز به روش خيلي نوين تصفيه مي‌شود و آب حاصل از تصفيه خانه فاضلاب بهداشتي شهر تهران خريد و فروش مي‌شود. يعني اين محصول به عنوان يك ارزش مطرح است. هم كشاورزان اين آب را مي‌خرند و هم صنعت خريدار آن است. اين كارشناس صنعت آب بيان مي‌كند: در حال حاضر اين خريد و فروش بدون استفاده از ساز و كار بورس است. من فكر مي‌كنم چه اشكالي دارد كه بورس هم به اين بخش ورود پيدا كند. نه اينكه به‌طور قطع و يقين بگويم كه اگر بورس وارد شود، نتيجه بخش است اما ورود بورس بي‌تاثير نيست. اين يك فرآيند مثبت است و مي‌تواند به توسعه بازچرخاني آب هم كمك كند.
فراهم نشدن شرايط عرضه در بورس
بورس انرژي يكي از زيرشاخه‌هاي بورس كالا به حساب مي‌آيد. از شرايط حضور در چنين بازاري، وجود عرضه‌كننده‌هاي متنوع و محصول همگن است. اما درباره پساب حتي اصل همگني را هم نمي‌توان رعايت كرد. در كلانشهري مثل تهران، تعطيلات چند روزه و مسافرت ساكنان آن به‌شدت حجم پساب توليد شده را كاهش مي‌دهد. بنابراين حجم عرضه پساب در تعطيلات نسبت به ديگر روزها كاهش خواهد يافت. ضمن آنكه گزارش‌هاي دريافتي حاكي از آن است كه حتي پساب خام هم براي استفاده در مزارع، دزديده مي‌شود.
