انجمن تجارت الكترونيك اعلام كرده است ايران با ثبت بدترين عملكرد در سه شاخص اختلال، محدوديت و سرعت اينترنت در ميان ۵۰ كشور بررسي‌شده، وضعيتي شبيه كشورهاي فقير و توسعه‌نيافته دارد، با اين تفاوت كه اين وضعيت نتيجه تصميم‌هاي خودخواسته مسوولان كشور است.انجمن تجارت الكترونيك در گزارش قبلي خود كه واكنش‌هاي زيادي به دنبال داشت، ايران را قهرمان اينترنت بي‌كيفيت در جهان توصيف كرده بود. حال دقيقا ۶ ماه بعد، در گزارش ديگري از كيفيت اينترنت در ايران گفته ايران از عنوان قهرماني خود دفاع كرده است. انجمن تجارت الكترونيك، اينترنت ايران را پر اختلال، محدود و كند توصيف كرده و گفته است وضعيت اينترنت در كشور، شباهت زيادي به كشورهاي فقير و توسعه‌نيافته دارد اما با اين تفاوت كه بخش قابل توجهي از اين مشكلات، خودخواسته است و ريشه در سياست‌گذاري‌ها، اقدامات مديريتي و اعمال قوانين دارد. انجمن گفته است گلاويز شدن شهروندان و كسب‌وكارهاي ايراني با يكي از ناامن‌ترين و بي‌كيفيت‌ترين اينترنت‌هاي دنيا، مرگ تدريجي روياي توسعه اقتصاد ديجيتال و يونيكورن‌هاي دانش‌بنيان را رقم مي‌زند.
رييس‌جمهور بايد بيش از همه پاسخگو باشد
اين گزارش، مسووليت ذي‌نفعان مختلف در قبال اين وضعيت را ترسيم كرده و به اين جمع‌بندي رسيده است كه رييس‌جمهور بايد بيش از هر مقام ديگري پاسخگو باشد. انجمن براي اثبات اين ادعا، مسووليت‌هاي قانوني رييس‌جمهور در اين خصوص را برشمرده است: «رياست شوراي عالي امنيت ملي و تعيين رييس شوراي امنيت كشور، رياست شوراي عالي فضاي مجازي و تعيين دبير شوراي عالي فضاي مجازي، تعيين ۶ عضو از ۲ عضو كارگروه تعيين مصاديق مجرمانه، تعيين وزير ارتباطات و در نتيجه زيرمجموعه‌هاي آن شامل شركت ارتباطات زيرساخت، سازمان تنظيم مقررات و افتا، تعيين و رياست هيات دولت و تعيين گارگروه ويژه اقتصاد ديجيتال.»
ايران در صدر كشورهاي با بدترين كيفيت اينترنت
در اين گزارش عنوان شده است با بررسي وضعيت اينترنت در سه شاخص اختلال، محدوديت و سرعت در ميان ۵۰ كشور جهان، ايران از مجموعه ۱۵۰ امتياز منفي ۱۴۶ امتياز گرفته است و با اينكه نسبت به گزارش پيشين، امتيازهاي منفي كمتري دريافت كرده است اما همچنان در صدر كشورهاي با بدترين كيفيت اينترنت است. انجمن براي سنجش شاخص‌هاي خود بازه فروردين ۱۴۰۲ تا آذر ۱۴۰۲ را انتخاب كرده است و به ميليون‌ها تست از probeهايي در ۱۶۵ كشور جهان استناد كرده است كه ميان ۱۰۰ كشور برتر از نظر GDP فقط از ۵۰ كشور اطلاعات كافي وجود داشته است. به همين دليل براي افزايش دقت گزارش، رتبه‌بندي در ميان اين ۵۰ كشور انجام شده است. همچنين به اين نكته نيز اشاره شده كه اين گزارش بر اساس داده‌هاي مراجع بين‌المللي و تحليل كارشناسان خبره زيرساخت اينترنت تهيه شده است و از نهادهاي حاكميتي و دولتي كه بايد پاسخگو باشند دعوت شده با ارايه شواهد علمي و داده‌هاي كمي، ادعاهاي جايگزين خود را مطرح كنند.
عامل اصلي اختلال اشباع تجهيزات فيلترينگ است
رده‌بندي اين ۵۰ كشور از لحاظ شاخص اختلال، ايران را در رتبه ۴۷ نشان مي‌دهد. كشورهايي مانند اندونزي، بنگلادش، اسراييل و ايرلند از اين لحاظ وضعيت بدتري نسبت به ايران دارند. جايگاه ايران در اين شاخص وضعيتي نوساني اما رو به بهبود داشته كه تا آبان ۱۴۰۲ ادامه پيدا كرده است. اختلال‌ها به دو دسته مقطعي و مستمر تقسيم شده‌اند. اختلال‌هاي مقطعي به دلايل طبيعي يا فني و به صورت موردي رخ مي‌دهد. انجمن تجارت الكترونيك گفته است: در حالت عادي مي‌توان اختلال در شبكه بر اثر حوادث خارج از كنترل را عادي و اجتناب‌ناپذير دانست اما زماني كه يك شركت به تنهايي، انحصار اينترنت كشور را در دست دارد، ديگر نمي‌توان به اختلال‌هاي آن به چشم يك اختلال عادي نگاه كرد. همچنين از واكنش و اطلاع‌رساني وزارت ارتباطات به عنوان گامي مثبت و رو به جلو ياد كرده اما گفته است تا زمان رفع انحصار شركت ارتباطات زيرساخت، اقدامات آتي براي جلوگيري از تكرار مشكل، اطلاع‌رساني شده و علل فني و دقيق اين اختلال‌ها تحليل شود.
اختلال‌هاي اينترنت در نيمه دو سال ۱۴۰۲
گروه دوم اختلال‌ها اما تقريبا دايمي است و اوج آنها در ساعات اوج مصرف (هشت تا يازده شب) اتفاق مي‌افتد. بررسي‌ها نشان مي‌دهد در ارديبهشت ۱۸ درصد دامنه‌ها اختلال ۱۰ تا ۵۰ درصدي داشتند و درآبان و آذر ۱۴۰۲ اين رقم به ۵ درصد كاهش يافته است. انجمن در اين رابطه گفته است: «اين روند باعث مي‌شود به تاثيرگذاري اقدامات و نقدهاي كارشناسي و همچنين تلاش وزارت ارتباطات براي بهبود وضعيت كيفيت اينترنت اميدوار شد.» البته روند كاهشي اختلال تا ماه مهر ادامه يافته است و بعد از آن در ماه‌هاي آبان و آذر متوقف شده است. ايران در جدول كشورهاي با بيشترين اختلال با ميانگين حدود ۴۸ درصد از وب‌سايت‌هاي دچار اختلال، اولين كشور با بيشترين اختلال در ۹ ماه اخير است.بررسي ساعت به ساعت اختلال‌ها نشان مي‌دهد ميان ساعت ۱۷ تا ۲۳ و با اوج‌گيري مصرف، لايه‌هاي مختلف شبكه (دسترسي، انتقال و پهن‌باند بين‌الملل) اشباع شده و باعث بروز اختلال مي‌شوند. انجمن اما گفته است طبق گزارش‌هاي غير رسمي‌اي كه دريافت كرده است، عامل اصلي اين اتفاق، اختلالي عملكردي و اشباع پردازنده‌هاي تجهيزات فيلترينگ است. گزارش مذكور گفته است وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات بايد بيش از هر نهاد ديگري پاسخگوي كيفيت اينترنت در ايران باشد؛ حتي اگر سياست‌هاي تحميلي و مشكلات در لايه دسترسي باعث بروز اين اختلال‌ها باشند، تفاوتي در اصل مساله ايجاد نمي‌شود و وزارت ارتباطات بايد با گزارش شفاف و داده‌محور به مردم، مشكلات را رفع و پيگيري كند.
بيشترين خاموشي مطلق اينترنت
براي ايران است
انجمن، «محدوديت» اينترنت در ايران را به چهار سطح قطع كامل/ كنترل‌شده اينترنت، فيلترينگ، تحريم و مقررات داخلي طبقه‌بندي كرده و هر كدام را به شكل جداگانه بررسي كرده است. طبق اعلام انجمن در نيمه اول سال ۲۰۲۳ ايرانيان بيشترين قطع و اختلال سراسري خودخواسته (سياسي) اينترنت در تجربه كرده‌اند. ايران با ۱۴ بار قطعي در رتبه نخست است و بعد از آن هند با ۹ بار و پاكستان با ۳ بار ايستاده‌اند. بدترين وضعيت در شاخص دوم يعني فيلترينگ نيز به چشم مي‌خورد. ايران با ميانگين ۴۹.۵ درصد از وب‌سايت‌هاي فيلترشده حتي از چين با ميانگين ۴۹.۴ درصد وضعيت بدتري دارد. انجمن به داده‌هاي وب‌سايت Freedom on the Net نيز استناد كرده و گفته است شهروندان ايراني از حيث دسترسي آزادانه به اينترنت بعد از چين و ميانمار بدترين وضعيت را دارند. ايران در زيرشاخص‌هاي همين بررسي در مولفه رعايت حقوق شهروندان رتبه اول و در شاخص محدوديت (سانسور) رتبه چهارم را در ميان كشورهاي بررسي‌شده دارد.
وضعيت آزادي اينترنت در ايران
ايران، چين و تركمنستان تنها كشورهايي در جهان هستند كه هر ۶ پلتفرم اجتماعي محبوب دنيا را فيلتر كرده‌اند: فيس‌بوك، توييتر، يوتيوب، اينستاگرام، تلگرام و واتس‌اپ. كره شمالي در ميان اين سه كشور ديده نمي‌شود زيرا تلگرام در اين كشور فيلتر نيست. اين گزارش هشدار داده است فيلتر ماندن سرويس‌هايي مانند گوگل‌پلي كه هيچ دليل منطقي براي فيلتر بودن آنها وجود ندارد، تجهيزات ديجيتال شهروندان را به‌شدت ناامن و آسيب‌پذير مي‌كند. همچنين انجمن ليستي پيشنهادي متشكل از ۲۰۰ وب‌سايت را براي رفع فيلتر تهيه كرده و گفته اين ليست مي‌تواند در اختيار كميته فيلترينگ قرار بگيرد. سطح سوم محدوديت‌ها در ايران اشاره به مشكلات ناشي از تحريم دارد. قوانين و چهارچوب‌هاي ضد انساني نهادهاي بين‌المللي باعث محدوديت گسترده دسترسي كاربران ايراني شده است. انجمن گفته است براي رفع اين مشكل، فهرستي شامل ۶۰۰ وب‌سايت كه دسترسيIPهاي ايران به آنها محدود شده است تهيه كرده و به آنها در مورد تاثير اين تحريم‌ها بر اختلال اينترنت و نقض حقوق شهروندي تذكر داده است. هر چند كه اين اقدامي نمادين است و براي ثمربخشي، نياز به اقدامات گسترده حقوقي و رسانه‌اي بين‌المللي حس مي‌شود. سطح چهارم محدوديت‌ها به مقررات داخلي يا به تعبير انجمن، خود فيلتري مربوط است. انجمن گفته است فيلتر كردن سايت‌هاي داخلي براي كاربران خارج از كشور از فيلترينگ نيز عجيب‌تر است. از ميان ۱۰۰ وب‌سايت برتر دولتي ايران، ۵۷ وب‌سايت از خارج از كشور در دسترس نيست. انجمن به اين سازمان‌ها نامه‌هايي رسمي ارسال كرده و عواقب اين رويكرد را متذكر شده است. به باور نگارندگان اين گزارش، قوه قضاييه با وضع بسياري از محدوديت‌ها از طريق دستور قضات يا بر اساس سياست‌هاي غيرشفاف، غيرپاسخگو و ناكارآمد كميته فيلترينگ، نقشي اساسي در محدوديت اينترنت در ايران دارد اما به نقش دولت نيز اشاره كرده است. در اين خصوص چهار انتقاد اصلي به دولت مطرح شده است. نخست گفتمان دور از واقعيت و معنازدايي مساله است كه براي آن به سخن وزير ارشاد استناد شده كه گفته بود در ايران فيلتر نداريم. همچنين از مصاحبه‌هاي وزير ارتباطات به عنوان «واگذاري مسووليت به ديگري غيرپاسخگو» ياد شده است. مورد سوم محول كردن مسووليت فيلترينگ به پلتفرم‌هاي خارجي است كه در ايران شعبه تاسيس نمي‌كنند. آخرين انتقاد نيز اشاره به دستور بازنگري محدوديت‌ها بدون پيگيري دقيق و زمان‌بندي مشخص دارد. انجمن در انتقاد از عملكرد كميته فيلترينگ گفته است دولت با در دست داشتن نيمي از اعضاي اين نهاد بايد مسووليت رد درخواست رفع فيلتر گوگل‌پلي در اين كميته را بپذيرد.
اينترنت ايران در بارگذاري گوگل
حدود ۳برابر كندتر شده
آخرين ضلع كيفيت اينترنت كه در اين گزارش بررسي شده، سرعت است. طبق داده‌هاي رادار كلادفلر، ايران از سه حيث پهناي باند، تاخير و DNS بدترين وضعيت را در ميان ۵۰ كشور مورد بررسي داشته است. انجمن گفته آمارهاي ميزان پهناي باند بين‌الملل، تغيير آن در دولت و سرعت ميانگين كاربران ايراني در دسترسي به اينترنت بين‌الملل را از وزارت ارتباطات و شركت ارتباطات زيرساخت پيگيري كرده اما موفق نشده است. پايگاه آماري Google CrUX به عنوان مهم‌ترين مرجع بررسي سرعت بارگيري (load) اينترنت اعلام كرده است سرعت لود گوگل براي ايراني‌ها طي ۵ سال اخير ۳ برابر شده است و از ۲.۵ ثانيه در سال ۲۰۱۸ به ۶.۳۲۳ ثانيه در سال ۲۰۲۳ رسيده است. همچنين در بررسي پايگاه داده meter.net از لحاظ سرعت دانلود و آپلود و پينگ، ايران از ميان ۱۰۰ كشور اول دنيا خارج شده است.
شركت زيرساخت، گران‌فروش است
انجمن سرعت اينترنت در ايران را به سه عامل كلي مرتبط دانسته است. نخست پهناي باند بين‌المللي كه در انحصار شركت ارتباطات زيرساخت است و گزارش شفافي در خصوص آن منتشر نمي‌شود. دوم فناوري‌هاي نوين مانند 5G و فيبر نوري كه به شكل قابل قبولي در حال توسعه است سوم، مدل اقتصادي كه هم مردم و هم اپراتورهاي ثابت و همراه از آن ناراضي هستند. در توضيح اين مدل اقتصادي ناكارآمد ابتدا به قيمت بالاي پهناي باند انحصاري شركت ارتباطات زيرساخت اشاره شده است. در بخشي از گزارش مي‌خوانيم: «انحصار تامين و فروش پهناي باند در ايران در اختيار شركت ارتباطات زيرساخت است. مجموعه‌اي كه اگرچه اينترنت را ارزا‌ن‌‌تر از برخي كشورهاي همسايه همچون امارات مي‌خرد اما چندين برابر قيمت كشورهاي توسعه يافته مي‌فروشد.» انجمن به ناترازي پهناي باند بين‌الملل به عنوان تابعي از وضعيت فيلترينگ اشاره كرده و از اعلام نشدن وضعيت پهناي باند بين‌الملل انتقاد كرده است. طبق تخمين كارشناس‌ها، پهناي باند بين‌الملل از ۸ ترابيت بر ثانيه در انتهاي دولت دوازدهم، اكنون به ۶ ترابيت بر ثانيه رسيده است. مورد موثر سوم، تجهيزات فيلترينگ است كه هزينه آن را مردم فيلترشده پرداخت مي‌كنند. بنا بر گفته برخي افراد متخصص، اپراتورها براي توسعه ۱۰ گيگابيت بر ثانيه بايد حدود ۱۰ ميليارد تومان براي تجهيزات فيلترينگ هزينه كنند. طبق ادعاي اين گزارش، تجهيزات فيلترينگ در دولت سيزهم در لايه دسترسي اپراتورهاي همراه نيز نصب شده و نصب آنها در اپراتورهاي ثابت هم آغاز شده است.
