برآوردهاي بانك جهاني نشان مي‌دهد: سالانه حدود ۲.۰۱ ميليارد تن زباله جامد شهري در جهان توليد مي‌شود و اين رقم تا سال ۲۰۵۰ با ۷۰ درصد رشد به ۳.۴ ميليارد تن متريك مي‌رسد. اين آمار هشدار جدي را به همه كشورها مي‌دهد كه بايد به سرعت برنامه ملي مديريت پسماند تهيه كرده و آن را با جديت اجرا كنند تا از سرعت روند نابودي منابع محدود زمين كاسته شود. يكي از مهم‌ترين چالش‌هايي كه تاكنون سبب نابودي و اتلاف منابع و مواهب الهي شده، توليد ميلياردها تن زباله‌های مختلف توسط انسان است كه به صورت فزاينده توليد و روي كره زمين تخليه يا اينكه به شيوه‌اي غيرعلمي دفن يا سوزانده مي‌شود. اكنون زباله انسانِ مصرف‌گرا معضلي براي حيات كره زمين، بشريت و زيست‌بوم گياهي و جانوري شده است. گروه پژوهش و بررسي‌هاي خبري ايرنا با توجه به اهميت موضوع و اينكه ايران نيز نياز به بررسي و اقدام گسترده و مستمر در روند كاهش توليد زباله و مديريت پسماند دارد، در اين زمينه گزارش‌هايي را توليد و منتشر مي‌كند تا ضمن افزايش آگاهي‌هاي عمومي، وخامت اين موضوع و تاثير آن بر آينده كشور و جهان بررسي شود.
تفكيك زباله چيست؟
تفكيك زباله عبارت است از دسته‌بندي و جداسازي انواع زباله براي تسهيل بازيافت و تصحيح و كاهش روند دفع .در واقع هنگامي كه زباله‌ها به درستي دسته‌بندي و بازيافت شوند، روند تحليل منابع كاهش مي‌يابد و مي‌تواند هزينه‌هاي يك كشور، منطقه و در كل جهان را در چرخه اقتصاد كاهش دهد. در مسير تفكيك زباله با شناسايي زباله، درك چگونگي كاهش توليد زباله عمومي، شناسايي اقلام قابل استفاده مجدد و كنار گذاشتن مواردي كه بايد بازيافت شوند آسان‌تر مي‌شود؛ اين ضايعات يا شهري، يا صنعتي و تجاري است. زباله يك مشكل بزرگ براي تك‌تك كشورهاي جهان و سلامت كره زمين است. برآوردهاي بانك جهاني نشان مي‌دهد سالانه نزديك به ۲.۰۱ ميليارد تن زباله جامد شهري توسط بيش از ۸ ميليارد نفر در جهان توليد مي‌شود. با اين حال، حداقل ۳۳ درصد از اين زباله‌ها به شيوه‌اي سالم مديريت نمي‌شوند. در روند مديريت زباله بايد قوانيني كه از آن به عنوان ۴RS نام برده مي‌شود، پيروي كرد كه شامل جلوگيري از توليد زباله، كاهش زباله، استفاده مجدد و بازيافت و بازيابي استيك كالا يا محصول پس از پايان تاريخ انقضا يا عمر مفيد، به زباله تبديل مي‌شود كه چنين زباله‌هايي به عنوان زباله‌هاي جامد شهري طبقه‌بندي مي‌شوند. مطالعات متعدد در كشورهاي مختلف نشان مي‌دهد بيشتر زباله‌هاي خانگي شامل اجزاي زيست تخريب‌پذيرند كه وقتي دفن مي‌شوند، در آلودگي خاك، سطح و لايه‌هاي زيرزمين و انتشار گازهاي گلخانه‌اي موثر هستند. اكنون مديريت پسماند، اقدامي علمي و عملي است كه اجازه مي‌دهد زمين و منابع آن فرصت بيشتري براي احيا داشته باشد و به همين دليل بسياري از كشورها برنامه مديريت پسماند را در ضرورت‌هاي برنامه ملي خود براي توسعه گنجانده‌اند. هدف مديريت پسماند ارتقاي گزينه‌هاي تصفيه زباله در راستاي سلسله مراتب زباله معرفي شده، به‌ويژه آمادگي براي استفاده دوباره و بازيافت برعمليات دفع مانند دفن زباله است. در روند مديريت زباله بايد قوانيني كه از آن به عنوان ۴RS نام برده مي‌شود، پيروي كرد كه شامل جلوگيري از توليد زباله (Refuse)، كاهش زباله (Reduce)، استفاده مجدد (Reuse & Recover) و بازيافت و بازيابي (Recycle) است. در همه اين قوانين تاكيد شده، حفظ محيط زيست سالم براي موفقيت گياهان و جانوران سياره بسيار مهم است. با يك محيط سالم و به خوبي محافظت‌شده، كيفيت هوا و آب عالي، تنوع زيستي غني و شرايط آب‌وهوايي در وضعيت تعادل قرار مي‌گيرد و از بروز فجايع زيست محيطي جلوگيري مي‌شود. براساس اين قانون، مديريت زباله يك عنصر حياتي در اقتصاد زيستي است كه به محيط طبيعي اجازه مي‌دهد همراه با استفاده از مواد بازيافتي تميز نگه داشته شود؛ هرچند منافع اقتصادي نيز به همراه دارد. در مسير گذار كشورها به اقتصاد دايره‌اي بايد فشار بر منابع طبيعي كاهش يابد و رشد و اشتغال پايدار ايجاد كند. همچنين براي دستيابي به اهداف اتحاديه اروپا براي بهبود وضعيت آب‌وهوا تا سال ۲۰۵۰ و توقف از دست‌دادن تنوع زيستي ضروري است.
زباله در اروپا
كميسيون اروپا از اتحاديه اروپا حمايت مي‌كند كه از رويكردي پيروي كند كه پيشگيري از زباله را در اولويت قرار دهد. در اين مسير اصول استفاده دوباره، بازيافت و بازيافت انرژي، محور و مكمل هستند و بايد از دفن زباله اجتناب شود. با پيروي از مسير سبز، روند توليد زباله در اروپا به نسبت پايدار است اما اين جوامع همچنان مقادير قابل توجهي زباله توليد مي‌كنند. طبق گزارش آژانس محيط زيست اروپا (EEA)، هر سال ۲.۲ ميليارد تن زباله در اتحاديه اروپا توليد مي‌شود. بيش از يك چهارم آن (۲۷ درصد) زباله شهري است: زباله‌هاي روزمره جمع‌آوري و تصفيه‌شده توسط شهرداري‌ها كه به‌طور عمده توسط خانوارها توليد مي‌شود. داده‌ها نشان مي‌دهد ميزان زباله و شيوه مديريت آن در كشورهاي اتحاديه اروپا بسيار متفاوت بوده اما تغيير به سمت بازيافت بيشتر و دفن زباله كمتر صورت گرفته است. بنابراين گزارش، از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۱ ميانگين ميزان زباله‌هاي شهري بر حسب سرانه اندازه‌گيري شده در اتحاديه اروپا افزايش يافته است. با اين حال، روندها مي‌تواند بسته به كشور متفاوت باشد. به عنوان مثال در حالي كه سرانه زباله شهري در بيشتر كشورهاي اتحاديه اروپا افزايش يافته، در مالت، قبرس، اسپانيا و روماني كاهش يافته است. طبق گزارش satista در سال ۲۰۲۱، نزديك به ۲۳۶.۸ ميليون تن زباله شهري در اتحاديه اروپا (EU-۲۷) توليد شد اما در سال ۲۰۲۳ حدود ۲۳۳.۲ ميليون تن افزايش داشت. به‌طور كلي توليد زباله‌هاي شهري در اتحاديه اروپا از سال ۲۰۱۴ سالانه افزايشي بوده است. بر اين اساس، زباله‌هاي شهري به ازاي هر نفر در اتريش، لوكزامبورگ، دانمارك و بلژيك بيشترين ميزان را داشت، در حالي كه كمترين ميزان زباله در اسپانيا، لتوني، كرواسي و سوئد بود. كشورهاي ثروتمندتر تمايل دارند سرانه زباله بيشتري توليد كنند. اتحاديه اروپا براي كاهش زباله و تاثير آن بر محيط زيست، اهداف بلندپروازانه‌اي را در مورد بازيافت و دفن زباله در نظر گرفته است و روي زباله‌هاي بسته‌بندي كار مي‌كند. هدف از آن، تغيير به سمت يك مدل پايدارتر به نام اقتصاد دايره‌اي است. قوانين اتحاديه اروپا شامل اهداف بازيافت براي زباله‌هاي شهري، ساخت‌وساز و تخريب و زباله‌هاي الكترونيكي است. اين گزارش نشان مي‌دهد پتانسيل قابل توجهي براي افزايش بازيافت از همه اين جريان‌ها وجود دارد. طبق آمار سال ۲۰۱۷، ۴۶ درصد از كل زباله‌هاي خانگي در كشورهاي اتحاديه اروپا و كشورهاي شريك، بازيافت يا كمپوست مي‌شوند اما شيوه‌هاي مديريت زباله در كشورهاي اتحاديه اروپا و كشورهاي شريك بسيار متفاوت است.
شيوه‌هاي مديريت زباله در كشورهاي اتحاديه اروپا متفاوت است. اتحاديه اروپا مي‌خواهد تا حد امكان پيشگيري از ضايعات و استفاده دوباره از محصولات را ترويج دهد. اگر اين امكان‌پذير نباشد، بازيافت (از جمله كمپوست) را ترجيح مي‌دهد و به دنبال آن، از زباله براي توليد انرژي استفاده مي‌كند. مضرترين گزينه براي محيط زيست و سلامت مردم، دفع زباله است. طبق گزارش نهادهاي اروپايي، اگرچه سرانه زباله توليدي افزايش يافته اما روش مديريت زباله با بازيافت بيشتر، كمپوست‌سازي و كاهش دفن زباله بهبود يافته است.
روند بازيافت، كمپوست و سوزاندن
طبق آمارهاي سال ۲۰۲۱، ۴۹.۶ درصد از كل زباله‌هاي شهري در اتحاديه اروپا بازيافت يا كمپوست شده كه اين رقم افزايش ۳.۶ درصدي نسبت به سال ۲۰۱۷ دارد. البته اتحاديه اروپا هدف ۶۰ درصدي را براي استفاده مجدد و بازيافت زباله‌هاي شهري تا سال ۲۰۳۰ تعيين كرده است. نكته مهم اينكه چهار كشور اتحاديه شامل آلمان، بلغارستان، اتريش و اسلووني اكنون به اين هدف ۶۰ درصدي رسيده يا از آن فراتر رفته‌اند. اتحاديه اروپا هدف ۶۰ درصدي را براي استفاده مجدد و بازيافت زباله‌هاي شهري تا سال ۲۰۳۰ تعيين كرده است دفن زباله در كشورهايي مانند بلژيك، هلند، دانمارك، سوئد، آلمان، اتريش، لوكزامبورگ، اسلووني و فنلاند تقريباً وجود ندارد. در اينجا سوزاندن نقش مهمي در كنار بازيافت دارد. ليتواني، لتوني، ايرلند، ايتاليا، فرانسه، جمهوري چك، اسلواكي و لهستان نيز از سوزاندن استفاده مي‌كنند و يك سوم يا كمتر از زباله‌هاي خود را به محل دفن زباله مي‌فرستند.
سير تحول دفن زباله در كشورهاي اتحاديه اروپا
سهم محل دفن زباله در اتحاديه اروپا از ۲۴ درصد در سال ۲۰۱۷ به ۱۸ درصد در سال ۲۰۲۰ كاهش يافته است. مطابق با دستورالعمل اتحاديه اروپا براي دفن زباله، كشورهاي اتحاديه اروپا بايد ميزان زباله‌هاي شهري ارسال شده به محل دفن را به ۱۰ درصد يا كمتر از كل زباله‌هاي شهري توليد شده تا سال ۲۰۳۵ كاهش دهند. اما دفن زباله همچنان در بخش‌هاي شرقي و جنوبي اروپا رايج است. در بلغارستان و مالت اين رقم بيش از ۷۰ درصد است. در يونان، قبرس و روماني بيش از ۵۰ درصد بوده، در حالي كه اكنون در اسپانيا و پرتغال در مقايسه با سال ۲۰۱۷ كمتر از ۵۰ درصد است. بين سال‌هاي ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰، دفن زباله در كرواسي (۳۱ درصد)، لهستان (۳۱ درصد)، اسلواكي (۳۰ درصد)، قبرس، (۳۰ درصد)، يونان (۲۰ درصد)، مالت (۲۰ درصد) و روماني (۲۰ درصد) كاهش قابل توجهي داشته است.
صادرات زباله
اتحاديه اروپا بخشي از زباله‌هاي خود را صادر مي‌كند. در سال ۲۰۲۱، صادرات زباله اتحاديه اروپا به كشورهاي
غير اتحاديه به ۳۳ ميليون تن رسيد. اين افزايش ۷۷ درصدي نسبت به سال ۲۰۰۴ است. بيشتر زباله‌هاي صادر شده به خارج از اتحاديه اروپا شامل ضايعات فلزات آهني و غيرآهني و همچنين ضايعات كاغذ، پلاستيك، پارچه و شيشه است. ضايعات فلزات آهني و شيشه اتحاديه اروپا بيشتر به كشورهاي عضو سازمان همكاري اقتصادي و توسعه OECD صادر مي‌شود، در حالي كه ضايعات غيرآهني، زباله‌هاي كاغذي، پلاستيكي و نساجي، بيشتر به كشورهاي غيرعضو OECD فرستاده مي‌شود. در سال ۲۰۲۱، ۴۵ درصد زباله‌هاي اتحاديه اروپا به تركيه (۱۴.۷ ميليون تن) و پس از آن به هند (۲.۴ ميليون تن)، مصر (۱.۹ ميليون تن)، سویيس (۱.۷ ميليون تن) و انگليس (۱ ميليون تن) رفتند.، ۵ ميليون تن) ارسال شد. اتحاديه اروپا مي‌خواهد با صادرات غيرقانوني مقابله كرده و اطمينان حاصل كند كه زباله‌ها در كشورهاي مقصد به روشي مناسب از نظر زيست‌محيطي مديريت مي‌شوند.
كشورهاي برتر در حوزه تفكيك زباله كدامند؟
طبق قوانين بين‌المللي حفظ محيط زيست، اين مسووليت كشورها در سراسر جهان است كه زباله‌هاي خود را به درستي مديريت كنند و بايد براي نجات كره زمين، همه كشورها اقدامات لازم براي به صفر رساندن يا به حداقل رساندن زباله داشته باشند. برخي از كشورها در كاهش ميزان زباله توليدي و درگير شدن در دفع درست زباله با مشكل مواجه‌اند. پيش‌بيني مي‌شود تا سال ۲۰۵۰ ميزان زباله‌هاي جامد شهري كه انسان توليد مي‌كند تا ۷۰ درصد رشد كرده و به ۳.۴ ميليارد تن متريك برسد. طبق گزارش‌هاي منتشره، آلمان، اتريش، اسلواكي، انگليس، ولز، سویيس، كره‌جنوبي و بلغارستان از جمله كشورهايي هستند كه قوانين مديريت زباله را در قالب يك برنامه ملي به‌شدت و با افق به صفر رسانده زباله پيگيري مي‌كنند. به‌طور مثال دولت انگليس متعهد شده تا سال ۲۰۳۵، نرخ بازيافت شهري ۶۵ درصدي بلندپروازانه را اتخاذ كند و بخش بزرگي از بسته اقتصاد دايره‌اي اتحاديه اروپا (CEP) را در قوانين بريتانيا بپذيرد. براي دستيابي به اين اهداف بازيافت، خانوارها و سازمان‌هاي تجاري بايد سهم خود را با تفكيك دقيق زباله‌هاي خود انجام دهند. براي كسب‌وكارها، دسته‌بندي زباله‌هاي تجاري كه توليد مي‌كنند جزو حياتي يك سيستم استفاده مجدد و بازيافت موثر است.
