در حالی که وزیر ارتباطات از استفاده درصد بالایی از مردم از پلتفرم‌های بومی سخن می‌گوید، آمارها خلاف این موضوع را نشان می‌دهد، استفاده میانگین 64 درصدی از فیلترشکن عددی است که از سوی پژوهشگران مجلس ارایه شده و طبق آمار منتشرشده در گزارش یکتانت در سال 1401 نیز 80 درصد کاربران ایرانی برای ورود به پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی از فیلترشکن استفاده می‌کنند و درعین حال میزان استفاده از فیلترشکن در بین کاربران به‌قدری بالاست که یک بازار 20 هزار میلیارد تومانی ایجاد کرده است. این در حالی است که زارع‌پور سال گذشته ادعا کرده بود که برای بی‌نیاز کردن مردم از فیلترشکن برنامه دارد.
فیلترینگ گسترده شبکه‌های اجتماعی که از سال گذشته اعمال شد، آمار خرید و فروش و استفاده از فیلترشکن‌ها را به میزان قابل توجهی افزایش داد. آماری که به‌تازگی از استفاده کاربران اینترنت از فیلترشکن منتشر شده حاکی از آن است که 80 درصد کاربران در گروه‌های سنی مختلف برای ورود به شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها از VPN استفاده می‌کنند. این باعث شده تا گردش مالی خرید و فروش VPN در سال 1401 به یک بازار 25 تا 30 هزار میلیارد تومانی تبدیل شود. تمام این آمار نشان از تمایل بالای مردم به استفاده از بسترهای فیلترشده دارد. این در حالی است که میزان استفاده از VPN در بین کاربران 15 تا 17 سال 97 درصد است. همچنین میزان استفاده کاربران در مقطع ابتدایی از فیلترشکن 63 درصد است، یعنی از هر 3 کاربر ایرانی با تحصیلات ابتدایی، دو نفر از VPN استفاده می‌کنند. این نشان می‌دهد استفاده از این ابزارها دیگر مخصوص قشر تحصیلکرده نیست.
چنین آماری می‌تواند بیانگر یکی دیگر آسیب‌های فیلترینگ به وضعیت فرهنگی و اجتماعی جامعه باشد. آمار بالای بازدید از پست‌های تلگرامی کانال‌های ایرانی نیز یکی دیگر از عواملی است که این موضوع را تأیید می‌کند، زیرا پست‌های کانال‌های ایرانی در تلگرام در سال 1401، 590 میلیارد بار دیده شده است. این در حالی است که وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات به تازگی بار دیگر درباره استفاده مردم از پلتفرم‌های بومی اعلام کرد که بیش از 60 درصد مردم کشور از پلتفرم‌های داخلی استفاده می‌کنند. عیسی زارع‌پور از تلاش برای کاهش نیاز کاربران به فیلترشکن‌ها گفت. او با اشاره به اینکه از سال گذشته تاکنون تلاش‌های زیادی برای تقویت پلتفرم‌های داخلی صورت گرفته است، گفت: «ماهانه بیش از 40 میلیون نفر از این سکوها استفاده می‌کنند و روزانه برخی از آنها بیش از 15 میلیون نفر کاربر فعال دارند.» این اظهارات در حالی است که سال گذشته و پیش از اینکه محدودیت‌های شدید اینترنتی آغاز شود، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات با بیان اینکه استفاده از فیلترشکن‌ها موضوع مهمی است، گفته بود: «الان بسیاری از گوشی‌های هموطنان ما به بدافزار آلوده هستند و راه ورود این بدافزارها هم ابزارهای دور زدن فیلترینگ و وی‌پی‌ان است. ما برنامه‌ای که در وزارت ارتباطات داریم این است که نیاز مردم به فیلترشکن را کاهش دهیم، برنامه‌ای برای این کار ترتیب داده شده که در زمان خودش اعلام می‌شود، برای اینکه مردم نیازی به فیلترشکن نداشته باشند و سرویس‌های مورد نیازشان راه‌اندازی شود که استفاده از فیلترشکن به حداقل برسد، زیرا بسیاری از ویروس‌های مردم روی گوشی‌ها، تبلت‌ها و لپ‌تاپ‌هایشان به دلیل استفاده از فیلترشکن است.»
یوتیوب برای چه کسانی فیلتر نیست؟
در این میان اما موضوع رفع فیلتر سایت‌ها و پلتفرم‌های کاربردی مثل یوتیوب، گوگل‌پلی استور و... هر چند وقت یک بار توسط مسوولان مختلف مطرح می‌شود. آنها اعتقاد دارند بعضی از پلتفرم‌ها در زمان خاصی بنا بر اقتضائات مربوط به آن مقطع زمانی فیلتر شده‌اند و حالا باید در مورد اعمال محدودیت بر آنها بازاندیشی شود. یوتیوب یکی از همین دست پلتفرم‌ها است که هرچند بسیاری از کارشناسان و حتی مسوولان آن را یک پایگاه آموزشی می‌دانند اما بیشتر از یک دهه از عمر فیلترینگ آن می‌گذرد. آخرین صحبت‌ها درباره یوتیوب از سوی مهدی باقری، عضو ناظر مجلس در کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه یارانه‌ای، مطرح شده است.
باقری به‌تازگی در گفت‌وگویی به موضوع فیلترینگ یوتیوب اشاره کرده که توضیحات او نشان می‌دهد این پلتفرم محبوب و کاربردی در ایران برای برخی اقشار دسترس است. باقری گفته است: «یوتیوب و بسیاری از سایت‌هایی که فیلتر هستند برای اقشاری نظیر دانشجویان، اساتید دانشگاه‌ها، بازرگانان و تمام کسانی که به لحاظ تخصصی به آن نیاز دارند، در دسترس است.» به گفته او، کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه به وزارت علوم و تمام مجموعه‌هایی که نیازمندی‌هایی به یوتیوب دارند اجازه داده است که با قبول مسوولیت، بدون محدودیت به این پلتفرم دسترسی داشته باشند. او در ادامه اعلام کرده است: «امروز هیچ بازرگان، فعال اقتصادی، دانشمند، پژوهشگر و استاد دانشگاهی را پیدا نمی‌کنید که نیاز به دسترسی به این سایت داشته، درخواست داده و این درخواست از طریق نهادهای مرتبط نظیر وزارت علوم به کارگروه ارایه شده، مشکلی در دسترسی داشته باشند.» این نماینده مجلس یوتیوب را «یک پایگاه برای مسائل آموزشی» دانسته و توضیح داده است که «به لحاظ قانونی این ظرفیت وجود دارد که کسی که باید به لحاظ تخصصی از آن استفاده کند، به آن دسترسی داشته باشد.»
طبق اظهارات باقری، هرچند کارگروه تعیین مصادیق یوتیوب را پایگاه آموزشی می‌داند اما آن را صرفا در اختیار عده‌ای قرار داده و با طبقه‌بندی کردن کاربران به تخصصی و غیرتخصصی، به تعدادی از کاربران دسترسی آزاد داده و تعداد دیگری را با محدودیت مواجه کرده است.
او در ادامه نیز گفته که «حرف ما این است که همان اقتضایی که باعث شده برخی سایت‌ها را فیلتر کنیم، همچنان باقی است مگر اینکه کارشناسان اعلام کنند که مشکل برطرف شده است؛ لکن نسبت به افرادی که نیارمندی ضروری برای دسترسی دارند، این مشکلات مرتفع شده است.» هرچند عضو ناظر مجلس در کارگروه تعیین مصادیق به این نکته اشاره کرده است که اگر مجموعه یا شخصی به دنبال دسترسی پیدا کردن به این پلتفرم است وزارت علوم یا سایر نهادهای مربوطه می‌توانند درخواست رفع فیلتر را از این کارگروه داشته باشند اما توضیح نداده است که اساسا علت اعمال این محدودیت چیست و بر چه مبنایی این پایگاه آموزشی برای عده‌ای نیاز تخصصی است اما برای عموم مردم چنین کارکردی ندارد.
مهدی باقری البته خبر داده است که کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه رایانه‌ای آمادگی دارد که تمام نیازمندی‌هایی را که مردم دارند و مسائل مجرمانه‌ای در آن وجود ندارد، برطرف کند و در ادامه اضافه کرده است: «وقتی نیازهای مردم مرتفع نشود، طبیعتا تعدادی از آنها از فیلترشکن استفاده می‌کنند. وزیر ارتباطات و دوستانشان باید پیگیری کنند تا موضوع در کارگروه بررسی شود؛ قطعا آنهایی که ضرورت ندارد، رفع فیلتر می‌شوند.»
هرچند این نماینده مجلس اعتقاد دارد که با تلاش وزارت ارتباطات امکان برداشته شدن محدودیت برای پلتفرم‌هایی که فیلترینگشان غیر ضروری است، وجود دارد اما وزیر ارتباطات اخیرا اعلام کرده بود که نهادهای تصمیم‌گیرنده با برداشته شدن محدودیت گوگل‌پلی موافقت نکرده‌اند.
تعدد مراجع تصمیم‌گیر در حوزه اینترنت
علاوه بر این، در جلسه 31 مرداد ماه مجلس با موضوع بررسی کیفیت اینترنت که با حضور عیسی زارع‌پور برگزار شد، وزیر ارتباطات به مساله برداشته شدن بعضی پلتفرم‌ها اشاره کرد: «ما در وزارت ارتباطات آمادگی داریم تا با مرکز ملی فضای مجازی همکاری کنیم و لیستی از سرویس‌هایی که حاکمیت ملی ما را خدشه‌دار نمی‌کنند، تهیه کنیم و اسامی‌ای که دوستان از این سرویس‌ها اسم آوردند (یوتیوب، توییتر و گوگل پلی) در لیست ما هست که بتوانیم آنها را باز کنیم.» البته در همین جلسه زارع‌پور اعلام کرد که «تعدد و تشتت مراجع تصمیم‌گیری در حوزه اینترنت» و «ضعف در تنظیم‌گری در کشور» وضعیت در حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات را سخت و پیچیده کرده است و احتمالا برداشته نشدن محدودیت این پلتفرم‌ها نیز بی‌ارتباط با نظرات متفاوت نسبت به این موضوع نیست.
پلتفرم‌های خارجی کماکان در مسند محبوبیت
حسن عماری، روانشناس حوزه خانواده در گفت‌وگو با خبرآنلاین گفت: با توجه به شرایط، گاهی مجبورم از فیلترشکن برای فرزند دبستانی خودم استفاده کنم، بنابراین خودم مبتلا به این مساله هستم. شاید این موضوع پیش بیاید که چرا از پلتفرم‌های داخلی استفاده نمی‌شود، فعلا بنظر می‌رسد جامعه ترجیح می‌دهد از این پیام رسان‌ها استفاده نکند، چراکه هنوز آنقدری که باید در مورد حفاظت از اطلاعات، اطمینان به مردم داده نشده است، بنابراین وقتی که اعتماد عمومی برای پلتفرم داخلی نیست، شرایط عمومی مقبولیت استفاده از پلتفرم‌هایی مثل واتساپ، تلگرام، اینستاگرام و... همچنان وجود دارد.»
این روانشناس در ادامه گفت: «متاسفانه بحث فیلترینگ درست پیش نرفت، ما مخالف فیلترینگ برای کودکان نبودیم اما مسائل الان به گونه‌ای پیش رفته است که حتی آنهایی که نمی‌خواستند از رسانه‌ها و سایت‌های نامربوط با سنشان استفاده کنند، الان مجبورند از فیلترشکن استفاده کنند و طبیعت استفاده از فیلترشکن خطرهایی را در پی دارد، در واقع فیلترشکن‌ها با ابعاد دیگر زندگی و نیازها گره خورده است. ما الان نیاز به فضایی داریم که از آن استفاده کنیم و همچنین محرومیت‌هایی نیز داریم.»
عماری در پاسخ به اینکه کودکان در معرض چه آسیب‌هایی هستند، گفت: «اینکه هرکسی فیلترشکن داشته باشد حتما می‌خواهد به سایت مستهجن و نامربوطی ورود پیدا کند استدلال درستی نیست. اما الان مساله بهم ریختگی مدیریتی راجع به این موضوع است، هیچکسی مسوولیت را قبول نمی‌کند. حتما می‌دانید که در کل دنیا محدودیت برای دسترسی کودکان یا سنین پایین‌تر از حد مجاز حتی به فیلم‌های خشن وجود دارد، برای مثال زمانی که فیلم سینمایی ساخته می‌شود و عددی برای آن ذکر می‌شود که فرضا فقط 14 سال به بالا ببینند یعنی که آنجا هم چنین قوانینی وجود دارد و همه کشورهای پیشرفته دنیا در حوزه نظام تعلیم و تربیت موافق بحث محدود‌سازی هستند، اما اعمال محدودیت‌ها به شکل صفر و صدی کار درستی نیست.»
او در ادامه افزود: «به نظر می‌رسد که مسوولان مسوولیت را از گردن خود ساقط کرده‌اند و خانواده‌ها را درگیر مسائلی کرده‌اند که نباید. درواقع این تصمیم را دولتمردان گرفته‌اند و خودش نیز باید جوابگو باشد، مردم را به دردسر انداختند. من به عنوان والد برای استفاده فرزندم محدودیت و شرایطی دارم که باید درنظر گرفته شود اما در شرایطی که کل ماجرا از بالا مدیریت می‌شود ولی در نهایت باید خانواده‌ها پاسخگو باشند، کار زیادی از دست خانواده‌ها بر نمی‌آید. این بخشی از وظیفه دولتمردان است اما حالا در یک شرایطی که به اینگونه پیش آمده، خانواده‌ها موظف هستند فرزندان خود را آموزش دهند.»
