با گسترش استفاده از اینترنت و شبکه‌های مجازی، بررسی نحوه نظارت و برخود بورس‌های اوراق بهادار با فضای مجازی و سیگنال‌فروشی از اهمیت زیادی برخوردار شده است. رفتار مصرف‌کنندگان و سرمایه‌گذاران می‌تواند به‌شدت تحت تأثیر این فضا قرار گیرد و بدون شک بازار سرمایه را نیز متأثر سازد.
مدیریت تحقیق و توسعه شرکت بورس تهران در گزارشی به قلم راضیه حسن‌نیا نگاهی بر گسترش استفاده از فضای مجازی داشته و انواع کلاهبرداری‌ها در شبکه‌های اجتماعی مورد بررسی قرار داده است. در این گزارش مثال‌هایی واقعی از کلاهبرداری در شبکه‌های اجتماعی ارایه شده و چالش‌های پیش‌رو برای مقابله با کلاهبرداری‌ها در فضای مجازی معرفی شده است. نحوه نظارت و برخورد و اختیارات قانونی برخی بورس‌های اوراق بهادار و مجازات کلاهبرداری در این شبکه‌ها از دیگر موارد بررسی شده در این گزارش است.
در بخش آخر نیز توصیه‌های سازمان‌های بین‌اللمللی برای مقابله با کلاهبرداری‌ها در شبکه‌های اجتماعی آورده شده است. براساس گزارش فردای اقتصاد؛ گسترش استفاده از فضای مجازی در یک دهه گذشته، ارتباطات میان افراد را دستخوش تغییرات گسترده‌ای کرده است. با گسترش استفاده از فضای مجازی، فعالیت‌هایی همچون انتشار اطلاعات، تماس با دوستان یا حتی خرید از طریق استفاده از شبکه‌های مجازی با سهولت بیشتری انجام می‌شود. در سال ۲۰۲۱ میلادی بیش از ۴.۲ میلیارد نفر در جهان از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کردند که پیش‌بینی می‌شود این رقم در سل ۲۰۲۷ تا ۶ میلیارد نفر افزایش یابد. استفاده از اینترنت در میان شرکت‌ها هم در سال‌های اخیر رو به افزایش بوده است. بسیاری از شرکت‌ها از ابزارهای آنلاین برای بازاریابی و فروش محصولات خود استفاده می‌کنند.
همچنین طبق گزارش سازمان بین‌المللی کمیسیون‌های بورس‌های اوراق بهادار (آیسکو) استفاده از شبکه‌های اجتماعی و تبلیغ حاشیه سیات‌ها یا شبکه‌های اجتماعی برای بازاریابی از محبوب‌ترین ابزارهای مورد استفاده برای بازاریابی در میان شرکت‌ها بوده است. با گسترش استفاده از شبکه‌های اجتماعی، استفاده از این شبکه‌ها برای کسب اطلاعات در زمینه‌های مختلف مالی هم گسترش یافته و افزاد زیادی تصمیمات سرمایه‌گذاری خود را از طریق دسترسی آسان به اطلاعات و مقایسه آنها در شبکه‌های اجتماعی اتخاذ می‌نند. تحقیق در مورد سهام، جمع‌آوری آخرین اخبار در مورد آن سهم یا در مورد بازار سرمایه و بحث و تبادل نظر در مورد قیمت سهام یا رخدادهای پیشروی در بازار سرمایه می‌تواند با استفاده از شبکه‌های اجتماعی با سهولت بیشتری انجام شود.
با توجه به محدودیت‌های استفاده از شبکه‌های اجتماعی در میان نسل جوان، با ورود این نسل به سن قانونی و ورود آنها به بازارهای سرمایه می‌توان انتظار داشت که استفاده از شبکه‌های اجتماعی و تاثیرات این شبکه‌ها بر بازارهای سرمایه هر چه بیشتر افزایش یابد. اگرچه استفاده از شبکه‌های مجازی سهولت ارتباطات را در میان جوامع بشری به همراه داشته اما با گسترش کاربرد شبکه‌های اجتماعی انواع جدیدی از کلاهبرداری‌ها هم کاربران در این فضا را درگیر کرده است. این کلاهبرداری‌ها می‌تواند طیف وسیعی از فعالیت‌ها باشد. از جمله این کلاهبرداری‌ها می‌توان به انتشار اطلاعات نادرست، ارایه توصیه‌های سرمایه‌گذاری نادرست، ایجاد اکانت جعلی و اخذ هزینه ثبت‌نام برای دوره‌های مجازی اشاره کرد. باید توجه داشت که علاوه بر کلاهبرداری‌ها، استفاده همزمان از شبکه‌های اجتماعی توسط سرمایه‌گذاران خرد می‌تواند ریسک‌هایی به همراه داشته باشد.
استفاده سرمایه‌گذاران از شبکه‌های اجتماعی برای کسب اطلاعات در مورد اوراق بهادار می‌تواند باعث ایجاد رفتارهای مشابه در اخذ موقعیت خرید و فروش در یک زمان خاص توسط تعداد زیادی افراد شود که می‌تواند باعث نوسانات شدید قیمت شده و زیان‌های شدیدی را برای سرمایه‌گذاران خرد به همراه داشته باشد. بر اساس گزارش کمیسیون تجارت فدرال ایالات متحده امریکا، تقریبا یک چهارم از افرادی که در سال ۲۰۲۱ مورد کلاهبرداری مالی قرار گرفته‌اند، اعلام کردند که این کلاهبرداری در شبکه اجتماعی و از طریق یک تبلیغ یا یک پیام انجام شده است. در سال ۲۰۲۱ و در امریکا تقریبا ۱۵۹ هزار نفر در حدود ۷۹۶ میلیون دلار کلاهبرداری از طریق شبکه‌های اجتماعی را گزارش داده‌اند که تعداد این گزارش‌ها نسبت به سال ۲۰۱۷ در حدود ۱۸ برابر شده است.
انواع کلاهبرداری‌های مرتبط با بازار سرمایه در شبکه‌های اجتماعی
استفاده از شبکه‌های اجتماعی به منظور کسب اطلاعات در بازار سرمایه در میان سرمایه‌گذاران به سرعت در حال گسترش است اما باید توجه داشت که اگرچه استفاده از شبکه‌های اجتماعی منافع زیادی را برای سرمایه‌گذاران به همراه می‌آورد اما کلاهبرداران هم به منظور فریب سرمایه‌گذاران و کسب سود در این شبکه‌ها فعالیت دارند.
کلاهبرداران می‌توانند از طریق انتشار از طریق انتشار اطلاعات با هویت جعلی یا با هویت سایر افراد سعی در فریب سرمایه‌گذاران داشته باشد. از جمله‌روش‌های رایج کلاهبرداری در بازار سرمایه می‌توان به ارایه دوره‌های آموزشی رایگان کوتاه‌مدت برای جذب سرمایه‌گذاران، تاثیرگذاری بر قیمت یک سهم و کسب سود، انتشار توضیه‌های نادرست و جهت‌دار در خبرنامه‌های آنلاین و پرداخت سود تضمین شده و بدون ریسک اشاره کرد.
چالش‌های پیشروی بازارهای سرمایه برای مقابله با کلاهبرداران در فضای اجتماعی
آیسکو در گزارشی به بررسی چالش‌های موجود برای شناسایی و مقابله با کلاهبرداران در فضای مجازی پرداخته است. طبق این گزارش، چالش‌هایی که اعضای آیسکو با آن مواجه هستند، دارای مشترکات زیادی است. امکان استفاده از شبکه‌های اجتماعی و اینترنت این امکان را فراهم کرده است تا افراد به راحتی بتوانند با ایجاد یک حساب کاربری یا وب‌سایت پیام مستقیم را به طیف گسترده‌ای از مخاطبان ارسال کنند.
این موضوع باعث ایجاد دشواری‌هایی د نظارت و مقابله با فعالیت‌های غیرقانونی در فضای مجازی شده است. تغییرات سریع در اهداف کلاهبرداران، ساختار پیچیده و چندملیتی فعالیت‌های کلاهبرداری، استفاده از کانال‌های ارتباطی خصوصی و ارسال پیغام‌های ناشناس، ارایه اطلاعات گمراه‌کننده و موقت، چالش‌های اجرایی در تعقیب قضایی کلاهبرداران و حجم بالای اطلاعات در شبکه‌های اجتماعی برخی از چالش‌های پیشروی بازارهای سرمایه برای مقابله با کلاهبرداری در شبکه‌های اجتماعی است.
نظارت بورس‌های اوراق بهادار بر فضای مجازی
با گسترش استفاده از اینترنت و شبکه‌های مجازی، بورس‌های اوراق بهادار در کشورهای مختلف برای مقابله با کلاهبرداری‌های وجود در این فضا، دستورالعمل‌ها و قوانینی در نظر گرفته‌اند. آیسکو در گزارشی که پاییز امسال منتشر کرد، برخی تکنیک‌های مورد استفاده اعضا برای نظارت بر فعالیت‌های متقلبانه در فضای مجازی را ارایه داد.
دریافت گزارش و شکایت در مورد کلاهبرداری در فضای مجازی از مشتریان، به دست آوردن شواهد و مدارک قانونی از طریق انجام معاملات با نام‌های مستعار و با هویت‌های جعلی، استفاده از ابزارهای پیشرفته برای نظارت بر فضای مجازی، تعامل با ازایه‌دهندگان خدمات اینترنتی، مقامات قضایی و پلیس برخی از تکنیک‌های نظارتی خاص به کاربرده شده توسط اعضای آیسکو برای نظارت بر فضای مجازی است. اعضای آیسکو همچنین با ارایه بولتن‌هایی برای آگاهی سرمایه‌گذاران در مورد کلاهبرداری‌های موجود در فضای مجازی و نشانه‌هایی که می‌توان کلاهبرداری در فضای مجازی را تشخیص داد، سعی در آگاه کردن سرمایه‌گذاران دارند.
مجازات کلاهبرداری در فضای مجازی
کلاهبرداری در فضای مجازی در کشورهای مختلف شامل مجازات زندان و پرداخت جریمه نقدی می‌شود. هر عملی که باعث ایجاد خسارت جانی و مالی برای سایر افراد شود به عنوان جرم تعریف می‌شود و شامل مجازات خواهد شد. در ایالات متحده استفاده از هر گونه ابزار ارتباطی یا ارسال ایمیل به صورت مستقیم و غیرمستقیم در فرآیند خرید یا فروش هر گونه اوراق بهادار که منجر به استفاده از طرح یا نقشه‌ای به منظور کلاهبرداری شود، به کسب منافع مالی از طریق انتشار اطلاعات نادرست یا ارایه اطلاعات با حذف بخشی از موارد تاثیرگذار آن شود یا منجر به این شود که خریداران در یک دوره آموزشی یا معامله‌ای شرکت کنند که در معرض کلاهبرداری قرار گیرند، کلاهبرداری تلقی می‌شود. همچنین دریافت مبالغ نقد یا دارایی برای انتشار هر گونه اطلاعیه، آگهی، روزنامه، مقاله یا ایمیل برای تبلیغ اوراق بهادار در حالی که ادعا می‌شود برای تبلیغ آن هیچ مبلغی به صورت مستقیم یا غیرمستقیم دریافت نشده است، می‌تواند خلاف قانون باشد و بسته به نوع جرم، جریمه نقدی و زندان دارد.
در هند، تقلب و فریب در تحصیل مال شامل جزای نقدی و تا حداکثر هفت سال زندان می‌شود و ساخت اسناد جعلی یا انتشار پیام‌های الکترونیک جعلی نیز می‌تواند شامل هر دو مورد زندان و جریمه نقدی شود. در امارات متحده عربی نیز کلاهبرداران در فضای مجازی، به تا پنج سال حبس یا تا ۲ میلیون درهم جریمه نقدی محکوم می‌شوند. در مجموع می‌توان بیان داشت که نظارت بر فعالیت‌های کلاهبردارانه در فضای مجازی یکی از موضوعات چالش‌برانگیز بوده و با توجه به ماهیت متغیر این فضا، می‌توان آن را دشوار توصیف کرد. علاوه بر ماهیت متغیر فعالیت در فضای مجازی، امکان ارسال پیام‌های خصوصی از طریق ایمیل یا سایر ابزارهای ارتباطی هم نظارت بر این فضا را دشوار می‌کند. استفاده از نام‌ها و مشخصات جعلی و تغییر نام در مراحل مختلف کلاهبرداری هم بر این دشواری‌ها افزوده است.
با این حال می‌توان برخی راهکارها را برای سرعت بخشیدن و اثربخش کردن نظارت‌ها بر فعالیت‌های کلاهبردارانه در فضای مجازی ارایه کرد. استفاده از گزارش‌های مردمی برای شناسایی تخلفات و استفاده از ابزارهای پیشرفته برای جستچو و شناسایی را می‌توان از جمله راهکارهای موثر در این فضا نام برد. علاوه بر آن ایجاد تفاهم‌نامه‌هایی برای گسترش همکاری بین سازمان‌ها و نهادهای مختلف در داخل و خارج از کشور هم می‌تواند روند مبارزه با این اقدامات کلاهبردارانه را تسهیل کند و سرعت ببخشد.
با توجه به سرعت تغییر فعالیت‌ها در شبکه‌های اجتماعی، قوانین و مقررات مربوط به مقابله با کلاهبرداری‌ها در شبکه‌های اجتماعی نیز نیازمند به روزرسانی است. قوانین و مقررات و اقدامات اجرایی در زمینه مقابله با اقدامات فریبکارانه در شبکه‌های اجتماعی به منظور حمایت از حقوق سرمایه‌گذاران و به حداقل رساندن زیان‌های مالی در این فضا باید شفاف و بازدارنده باشد. این قوانین باید به گونه‌ای تنظیم شده باشند که حداکثر سرعت عمل برای مقابله با کلاهبرداری و کاهش زیان سرمایه‌گذاران را فراهم کند. یکی دیگر از اقدامات موثر در کاهش زیان‌های مالی تحمیل شده بر سرمایه‌گذارا از طریق کلاهبرداری در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند آگاهی‌بخشی به سرمایه‌گذاران باشد.
بسیاری از بورس‌های اوراق بهادار در فواصل زمانی مشخص اقدام به ارایه بولتن‌هایی برای معرفی انواع کلاهبرداری در فضای مجازی و نشانه‌هایی برای تشخیص آن می‌کنند. علاوه بر آن فهرستی از وبسایت‌های معتبر برای دریافت خدمات مشاوره مالی را معرفی کرده یا فهرست سایت‌ها یا افرادی که مجاز به ارایه خدمات مشاوره‌ای نیستند را معرفی می‌کنند. آگاهی‌بخشی به سرمایه‌گذاران می‌تواند باعث کاهش زیان‌های مالی مرتبط با فعالیت‌های کلاهبردارانه در شبکه‌های اجتماعی شود.
