گلناز پرتوی مهر| وضعیت تولیدات صنعتی ایران با مشکلات بسیار جدی روبرو است و صنایع ما با بحران جدی رقابت‌پذیری و همچنین خام‌فروشی گسترده روبرو هستند. همچنین عواید دولت از فروش گاز طبیعی به صنایع کشور نیز پس از جنگ روسیه و اوکراین که قیمت گاز طبیعی در جهان افزایش یافت؛ به‌شدت غیراقتصادی شد. در این شرایط، ما در کشورمان گاز را با قیمت بسیار پایینی در اختیار شرکت‌های پتروشیمی و متانولی قرار می‌دهیم تا متانولی را تولید و صادر کنیم که قیمت آن بسیار پایین است. همچنین صنعت فولاد کشور نیز وضعیت بهتری دارد اما باز هم خام‌فروشی بالایی نیز در این صنعت داریم. این قیمت‌های پایین به کاهش درآمدهای دولت که فشارش را مردم تحمل می‌کنند، منجر شده است.
به گزارش خبرنگار « تعادل» وضعیت فعلی بیانگر اهمیت ویژه تغییر سیاست‌های صنعتی کشورمان است؛ نفت و در کل مواد خام معدنی موهبتی است که وجود آن در هر کشوری نوعی مزیت به حساب می‌آید که می‌تواند منبع خوبی برای ارزآوری به حساب آید. بر اساس این گزارش، موهبتی که مرجع فراورده‌های گرانبهای دیگری هستند و در صورت سرمایه‌گذاری روی آنها، تبدیل به کالاهای گرانبهایی می‌شوند که آن مزیت نسبی را تبدیل به مزیت رقابتی می‌کنند.
بر این اساس چنانچه کشوری بتواند محصولی ارزان‌تر و باکیفیت‌تر از رقبا را در جهان تولید و توزیع کند، این کشور در تولید چنین کالایی دارای مزیت نسبی است و هر چه محصولات فراوری شده بیشتر شوند میزان بهره‌دهی بالاتر و ارزش افزوده قابل توجه‌تری خواهند داشت.
به عنوان مثال در فرایند تولیدات صنعت پتروشیمی که به ساخت مواد اولیه صنعت دارو منجر می‌شود، اقلام از نظر مقایسه قیمت با ماده اولیه آن یعنی نفت حدود پنج تا شش هزار برابر تفاوت ارزشی دارند. اگر بخواهیم این موضوع را ساده‌تر نشان دهیم، وضعیت فعلی صنعت پتروشیمی کشور به خوبی مشخص است که تولید کالایی مانند متانول از گاز طبیعی علاوه بر اینکه هیچ ارزش افزوده‌ای ندارد و تنها با اعطای رانت خوراک زنده هستند؛ موجب شده است که کشور از فرصت ایده‌آل تولید کالاهای با ارزش افزوده بیشتر از گاز نظیر تولید اوره یا برق برای صادرات نیز بهره‌مند نشود و همین موضوع به خوبی وضعیت نگران‌کننده صنعت کشور را بازگو خواهد کرد که در تله انرژی مجازی گیر افتاده است.
انرژی مجازی در اصل به وضعیتی گفته می‌شود که صنایع ایران در آن گرفتار شده‌اند؛ به‌طور مثال همین متانول که مثال زده شد؛ تنها و تنها با رانت خوراک ارزان زنده است و البته با واقعی شدن قیمت نرخ خوراک پتروشیمی‌ها، به‌طور کلی صادرات متانول از صرفه اقتصادی خواهد افتاد.
در چنین شرایطی که صادرات محصولات خام صنعت پتروشیمی نظیر متانول شدیدا به رانت خوراک و سوخت ارزان یا به‌طور کلی به انرژی ارزان وابسته است؛ در اصل رقابت‌پذیری محصول صادراتی ما به دلیل ارزش محصول تولیدی نیست؛ بلکه به دلیل آن انرژی ارزانی است که طی این فرآیند به صادرات می‌رسد. این موضوع به انرژی مجازی و صنایع گرفتار در این موضوع را به صنایع گرفتار به تله انرژی می‌گویند.
برای رهایی از این وضعیت، ابتدا باید تنها و تنها، تداوم یارانه انرژی ارزان، برای توسعه زنجیره ارزش اتخاذ گردد و به‌طور کل کارخانه‌های متانولی جدید متوقف شوند. در ثانی برای توسعه زنجیره ارزش و رهایی از تله انرژی مجازی باید به کمک سیاست تولید بار اول اقلام و فرآیندهای گلوگاهی، به سمت خودکفایی و بومی‌سازی تجهیزات و فرآیند صنعتی کشور برویم.
اهداف اصلی سیاست تولید بار اول از قبیل «بومی‌سازی و تولید بار اول تجهیزات گلوگاهی مورد نیاز صنعت نفت»، «کاهش ارزبری و وابستگی صنایع نفت با هدف توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در راستای تولید اقلام مورد نیاز در این صنعت» و «ارتقاء تاب‌آوری ملی و رقابت‌پذیری بین‌المللی در تجهیزات مورد نیاز صنعت نفت» به خوبی می‌تواند کشور را به مرحله توسعه صنعتی برساند تا علاوه بر تولید و صادرات محصولات با ارزش افزوده بالا و رهایی از تله انرژی مجازی، از اقتصاد مبتنی بر خام فروشی نیز فاصله گرفته و بدین شکل مسیر صنعتی شدن اقتصاد ایران را طی کنیم.
در ادامه نظرات مرتضی بهروزی فر را به عنوان کارشناس حوزه انرژی در این خصوص جویا شدیم که می‌خوانید.
بهروزی‌فر، در گفت‌وگو با «تعادل» اظهار کرد: وضعیت صنعت کشور بیشتر شبیه وابستگی صنعتی به رانت خوراک و سوخت ارزان است؛ برای خروج از این وضعیت باید به سمت اصلاح وضعیت کنونی برویم و سیاست‌هایی نظیر تولید بار اول اقلام راهبردی و فرآیندهای گلوگاهی اجرایی کنیم تا علاوه بر رهایی از خام‌فروشی؛ در تله انرژی مجازی نیز قرار نگیریم، از همین رو ورود تحقیق و توسعه دانش‌بنیان برای رهایی از خام فروشی و وابستگی به رانت خوراک ارزان در صنعت پتروشیمی اهمیت ویژه‌ای دارد.
وی در خصوص لزوم تعیین نرخ منصفانه‌ای برای خوراک پتروشیمی‌ها تصریح کرد: قیمت‌های جهانی نفت در شاخص‌های مختلف تقریباً یکسان است و تفاوت چندانی با هم ندارند. مثلاً قیمت نفت برنت، دبلیو تی‌ای، عمان و دبی بسیار نزدیک به یکدیگر است. اما قیمت گاز در ایالات متحده امریکا، اروپا و آسیای جنوب شرقی به‌شدت تفاوت دارد. به همین دلیل نمی‌توانیم این شاخص را برای قیمت‌گذاری خوراک پتروشیمی‌ها در نظر بگیریم.
وی ادامه داد: به نظر می‌رسد، قیمت‌های صادراتی گاز ایران به ترکیه و عراق می‌تواند ملاک خوبی برای تعیین نرخ خوراک پتروشیمی‌ها باشد. گاز از مرز عبور می‌کند و قیمتی که برایش تعیین شده است، یک قیمت بین‌المللی به شمار می‌رود و می‌تواند مبنایی برای تعیین نرخ خوراک پتروشیمی‌ها در داخل کشور باشد.
وی در ادامه گفت: گاز با قیمت بسیار پایینی در داخل کشور در اختیار پتروشیمی‌ها قرار می‌گیرد و آنها به این خوراک و سوخت ارزان عادت کرده‌اند. اینکه به یک باره قیمت‌های جهانی و واقعی برای خوراک پتروشیمی‌ها وضع شود، منطقی نیست و حیات آنها را به خطر می‌اندازد. اما لازم است به تدریج به سمت واقعی‌سازی قیمت‌ها برویم و کشور را از مضرات این رانت خوراک رها کنیم. باید فرصتی به شرکت‌های پتروشیمی بدهیم و از قبل به آنها اطلاع داده شود که قرار است از فلان تاریخ قیمت خوراک پتروشیمی‌ها به میزان مثلاً 90 درصد قیمت صادراتی گاز ایران به ترکیه و عراق مشخص شود.
این کارشناس انرژی گفت: با توجه به متصل کردن نرخ خوراک پتروشیمی‌ها به قیمت‌های صادراتی باید شرکت‌ها به سمت توسعه صنایع پایین دستی و تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر حرکت کنند. شرکت‌هایی که توان رقابت داشته باشند باقی می‌مانند و شرکت‌هایی که نتوانند خودشان را با شرایط جدید وفق دهند از گردونه رقابت حذف می‌شوند. وی مطرح کرد: دلیلی وجود ندارد تا همیشه خوراک ارزان به پتروشیمی‌ها داده شود و با این قیمت‌ها ادامه حیات آنها را تضمین کنیم. متاسفانه در شرایط فعلی فقط شرکت‌های پتروشیمی با استفاده از رانت خوراک به سودهای سرشاری می‌رسند و سودی عاید کشور نمی‌شود. واقعی‌سازی نرخ خوراک پتروشیمی‌ها به سود متعارف شرکت‌های پتروشیمی، فاصله گرفتن از خام فروشی و تأمین منافع مردم و کشور منجر می‌شود.
وی در ادامه گفت: تعیین قیمت ثابت ریالی برای نرخ خوراک پتروشیمی‌ها کار درستی نیست. باید قیمت‌ها بر اساس یک فرمول سیال مشخص شود. اما این فرمول باید از معیارهای خاصی پیروی کند تا قیمت‌ها برای شرکت‌های پتروشیمی قابل پیش بینی باشد. مثلاً باید به شرکت‌ها اطلاع دهیم که تا پنج سال دیگر سالانه 10 درصد به قیمت خوراک اضافه می‌شود و بعد از آن قیمت‌های صادراتی ملاک تعیین نرخ خوراک خواهد بود. واقعی‌سازی قیمت خوراک پتروشیمی‌ها انگیزه لازم را در آنها برای توسعه زنجیره ارزش این صنعت به وجود می‌آورد.
این کارشناس انرژی در پایان اظهار کرد: وضعیت صنعت کشور بیشتر شبیه وابستگی صنعتی به رانت خوراک و سوخت ارزان است؛ برای خروج از این وضعیت باید به سمت اصلاح وضعیت کنونی برویم و سیاست‌هایی نظیر تولید بار اول اقلام راهبردی و فرآیندهای گلوگاهی اجرایی کنیم تا علاوه بر رهایی از خام‌فروشی؛ در تله انرژی مجازی نیز قرار نگیریم، از همین رو ورود تحقیق و توسعه دانش‌بنیان برای رهایی از خام فروشی و وابستگی به رانت خوراک ارزان در صنعت پتروشیمی اهمیت ویژه‌ای دارد.
