صنعت گردشگری اگرچه همواره در سخرانی‌های مسوولان مهم جلوه کرده و از آن به عنوان جانشنین درآمدزا به جای نفت یاد می‌کنند اما خروجی برنامه‌ریزی‌ها از یک سو و نگاهی به لایحه بودجه سال آینده و تمرکز درآمدزایی دولت بر بخش مالیات به جای گردشگری از سوی دیگر، حکایت از آن دارد که این صنعت نوپا هنوز به دغدغه مسوولان حتی سیاست‌گذاران و متولیان گردشگری تبدیل نشده است.
صنعت گردشگری که بعد از برجام آرام آرام جان می‌گرفت از نیمه دوم سال 98، به دنبال اتفاقات اخیر در سراشیبی قرار گرفت تا جایی که وزیر میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، با اشاره به شهادت سردار سلیمانی و سقوط هواپیمای اوکراینی اعلام کرد: «این اتفاقات ضربه بزرگی به گردشگری وارد کرده است»؛ ضربه‌ای که فعالان صنعت گردشگری معتقدند به راحتی جبران نمی‌شود، اما مسوولان بر این موضوع تاکید دارند که نگرانی از این بابت ندارند و وضعیت به زودی به حالت نرمال بازمی‌گردد. این شرایط در حالی است که نگاهی به تورهای ورودی کنسل شده، لیست خالی هتل‌ها و اقامتگاه‌ها و خلوتی اماکن تاریخی و گردشگری خود حکایت می‌کند که عمق ضربه به صنعت گردشگری چقدر بوده است، تا جایی که به دنبال اتفاقات اخیر، فعالان صنعت گردشگری در نامه‌ای به وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی درخواست اعلام شرایط «فورس‌ماژور» کردند تا در نهایت وزارتخانه میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری برنامه «اقدام فوری» را از امروز برای سامان‌دهی به صنعت آسیب‌دیده گردشگری اجرا کند، البته برنامه‌ای که هیچ بودجه‌ای ندارد و فقط قرار است با قول همکاری سازمان‌ها و وزارتخانه‌های مختلف اجرایی شود.
اما و اگرهای لغو تورهای ورودی
طبق گزارش سازمان جهانی جهانگردی درآمد مستقیم گردشگری ایران حدود ۱۱.۷ میلیارد دلار بوده اما ترکش‌های سقوط هواپیمای اوکراینی درنهایت به صنعت گردشگری کشور هم رسید و خبرهایی از لغو پروازهای امریکایی، کانادایی و اروپایی به گوش رسید. به دنبال لغو پروازها به مقصد ایران، تورهای ورودی هم سفرهای خود را کنسل کردند تا جایی که به گفته رییس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرت هوایی و جهانگردی تورهای ورودی از امریکا و کانادا ۱۰۰ درصد، تورهای استرالیا و حوزه اقیانوسیه ۸۰ درصد، تورهای ورودی از اروپا ۶۰ درصد و تورهای ورودی آسیا ۶۰ درصد سفرهای خود به ایران را لغو کرده‌اند، البته مسوولان وزارتخانه میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آمار بخش خصوصی را قبول ندارند اما هنوز آمار رسمی هم از تورها و پروازهای کنسل شده اعلام نکرده‌اند. این وضعیت درحالی است که بعد از سقوط هواپیمای اوکراینی، علی‌اصغر مونسان، وزیر میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اعلام کرد: اقداماتی معمولا در شرایط نرمال برای توسعه گردشگری برنامه‌ریزی می‌شود اما گردشگری ویژگی‌هایی دارد که با کوچک‌ترین حاشیه و عدم امنیت با مشکل مواجه می‌شود. در سال ۱۳۹۸ حوادث زیادی اتفاق افتاد که اثرات گسترده‌ای در گردشگری داشت، اما با برنامه‌ریزی و تلاش از آنها عبور کردیم، هر کدام از آن اتفاقات می‌توانست ضربه بزرگی وارد کند. اتفاقات اخیر وسعت بیشتری داشته است. تلاش می‌کنیم اثرات منفی آن را کنترل کنیم و به حالت عادی برگردیم، امیدوارم از این وضعیت عبور کنیم و زودتر نرمال شویم.
او درباره اخباری که روز گذشته مبنی بر کاهش ۷۰ درصدی تورهای ورودی پس از سقوط هواپیمای اوکراین منتشر شد، بیان کرد: بعضی از کشورها توصیه‌هایی در این باره داشته‌اند که حتما اثراتی در کنسل شدن تورهای ایران داشته است، تلاش می‌کنیم به حالت عادی برگردیم. قطعا عدد ۷۰ درصد قابل توجه است، در بعضی از کشورها این ریزش بیشتر بوده و در برخی کمتر، ما بازارهای جدیدی را اضافه می‌کنیم و امیدواریم این شرایط تغییر کند.
اظهارات مونسان درحالی است که در همان روزهای ابتدایی نابه‌سامان شدن صنعت گردشگری به دنبال تحولات در منطقه و نیز سقوط هواپیمای اوکراینی، حرمت‌الله رفیعی، رییس هیات‌مدیره انجمن صنفی دفاتر مسافرت هوایی و جهانگردی ایران، در نامه‌ای به مونسان درخواست کرد: «به منظور جلوگیری از خسارات احتمالی دفاتر و آژانس‌های فعال در حوزه تورهای ورودی، هماهنگی‌های لازم را با نهادهای ذی‌ربط و خصوصا جامعه آژانس‌های فعال در حوزه تورهای ورودی، نهادهای ذی‌ربط و خصوصا جامعه هتل‌داران برای همکاری در لحظات «فورس ماژور» مبذول کنند.» که با این درخواست موافقت نشد.
اقدام فوری وزارتخانه
اما و اگرهای مطرح شده در حالی است که برنامه اقدام فوری گردشگری ایران با هدف خنثی‌سازی تبلیغات منفی و ترمیم چهره کشور از امروز اجرا می‌شود، برنامه‌ای که طبق گفته وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، بودجه ویژه‌ای ندارد اما قرار است دستگاه‌های دیگر برای به نتیجه رساندن آن همکاری داشته باشند. ولی تیموری، معاون گردشگری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی درباره جزییات این برنامه گفت: در شرایط فعلی باید وارد فاز بازسازی تصویر و ترمیم آسیب‌ها شد. به همین منظور برنامه کوتاه‌مدتی با عنوان «اقدام فوری» تهیه شده است که در زمان کوتاهی باید اقداماتی را در دو قالب مدیریتی و تخصصی انجام دهیم. در اقدامات مدیریتی یکسری هم‌افزایی‌ها و تکالیف دستگاه‌های دیگر تعیین شده است، مثلا وزارت امور خارجه باید فعال‌تر شود و با سفرای مقیم در ایران و خارج از کشور ارتباطاتی برقرار کند. همزمان چهره‌ها و شخصیت‌های موثر را به ایران دعوت کنیم تا جریان تبلیغی مثبتی را راه اندازند. در برنامه اقدام فوری سعی کردیم تجربیات بین‌المللی و اقداماتی که کشورهایی چون هند، اندونزی، مصر و ترکیه در شرایط بحران انجام داده‌اند را بومی کنیم و در کنار پیشنهادهای بخش خصوصی، فعالان و کارشناسان گردشگری قرار دهیم.
او افزود: گاهی برنامه‌های اقدام فوری به بودجه کلان نیاز دارد، مثل آنچه دولت استرالیا پس از آتش سوزی انجام داد که البته با توجه به شرایط کشور، ما در حال حاضر امکان تخصیص بودجه ویژه نداریم، بنابراین بیشتر به سمت برنامه‌های مشارکتی حرکت می‌کنیم. در واقع اقدامات مدیریتی برنامه اقدام فوری همان هماهنگی در دولت و هم‌افزایی با سایر وزارتخانه‌ها، نهادها و سازمان‌هاست مثلا با سازمان صدا و سیما صحبت شده تا اخبار منفی را کم کند. معاون گردشگری بخش دیگر اقدامات این برنامه را تخصصی دانست که برگزاری نشست‌های دو جانبه دعوت از اینفلوئنسرهای موثر، برگزاری نمایشگاه‌های ویژه، اختصاصی و حتی یک روزه در برخی کشورها را از آن جمله اعلام کرد.
راهکارهای بخش خصوصی
فعالان صنعت گردشگری معتقدند در شرایط پیش‌آمده برای صنعت گردشگری، اگر دولت نقش خود را درست ایفا کند، بخش خصوصی هم می‌تواند وظایف خود را درست انجام دهد. ابراهیم پورفرج، رییس هیات‌مدیره جامعه تورگردانان ایران به تجربه ترکیه در زمان بحران برای نجات گردشگری اشاره کرده و درباره این موضوع گفت: در شرایط فعلی تبلیغات گسترده و حضور پررنگ در نمایشگاه‌های بین‌المللی گردشگری از راهکارهای اساسی است. زمانی که ترکیه هواپیما روسیه را هدف حمله قرار داد، روس‌ها تصمیم گرفتند سفر به این کشور را بایکوت کنند. تا آن موقع چهار میلیون توریست از روسیه به ترکیه سفر می‌کرد. با این حال ترکیه با اقدامات مفیدی که انجام داد در مدت زمان کوتاهی گردشگری خود را نجات داد. اگرچه گردشگری در شرایط مناسبی قرار ندارد اما عقب‌نشینی نمی‌کنیم و حتی تلاش می‌کنیم یک قدم جلوتر هم بریم. اظهارات پورفرج درحالی است که علی غمخوار، عضو جامعه تورگردانان ایران معتقد است در شرایط فعلی، ویزای ایران برای گردشگران خارجی باید ارزان شود. او گفت: حضور جدی‌تر در نمایشگاه‌های گردشگری خارجی، استفاده از رسانه‌های بین‌المللی، تبیین اثرات اقتصادی گردشگری، فعال شدن نمایندگی‌ها در خارج از کشور، ارتباط وزارت خارجه با نمایندگی‌های خارجی در ایران، تسهیل در صدور ویزا و کاهش نرخ ویزای ایران برای یک دوره موقت مانند تجربه‌ای که ایران پس از حادثه ۱۱ سپتامبر پشت سر گذاشت، معافیت‌های مالیاتی برای یک دوره مشخص، امهال بدهی‌های بانکی برای دوره یک تا دو سال و تخصیص تسهیلات بانکی بلندمدت با بهره پایین می‌تواند راهکارهای موثری برای خروج گردشگری از بحران باشد.
گردشگران داخلی را دریابیم
از دست رفتن تورهای ورودی به کشور درحالی است که برخی فعالان صنعت گردشگری بر این موضوع تاکید می‌کنند که تنها 30 درصد گردشگری ایران مربوط به گردشگران خارجی است، در حالی که ۷۰ درصد گردشگران داخلی کشور در جریان نوسانات سیاسی فعلی کشور، قابل سرمایه‌گذاری هستند. اشکان بروج، مدرس گردشگری درباره این موضوع بیان کرد: گردشگری به خودی خود صنعت پرمانع و پرچالشی است، عوامل انسانی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و حتی سیاسی و محیطی از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر این صنعت هستند به‌طوری که در حال حاضر نیز به دنبال بحران سیاسی کشورمان شاهد ریزش تا ۷۰ درصد تورهای خارجی ورودی کشورمان هستیم.
او افزود: ایران ارزانترین کشور دنیا برای سفر است و گاهی این عوامل قابل توجه و مثبت در صنعت گردشگری، به دنبال بی‌توجهی به عواملی کم اهمیت از دست می‌روند. گردشگرانی که هنوز وارد کشورمان نشده‌اند درگیر تبلیغات بسیار منفی علیه کشورمان هستند، این نوع گردشگران به دنبال نوسانات سیاسی، به کشور سفر نمی‌کنند یا عواملی مانند برجام نیز در محیط سیاسی منجر به تغییرات چشمگیری در این صنعت کشورمان شد. با این حال تنها حدود ۳۰ درصد از گردشگران کل کشور ورودی کشورهای دیگر هستند و مابقی گردشگران داخلی هستند، لذا با وجود نوسانات فعلی سیاسی نیز فرصت‌های بسیار زیادی در این صنعت باقی مانده که مورد غفلت قرار گرفته است.
وی با بیان اینکه تفکر اشتباه درآمدزایی و خرید تورهای خارجی باید اصلاح شود، گفت: گردشگری زنجیره بزرگی از فعالیت‌ها و مشاغل است ولی ما آن را به گردشگران خارجی و تورهای خارجی محدود کرده‌ایم در حالی که می‌توانیم روی ۷۰ درصد گردشگران داخلی سرمایه‌گذاری کنیم.
