عملکرد استان‌های ایران در تولید و فروش آب
خوزستان بیشترین میزان هدررفت آب را در سال ۹۶ به ثبت رسانده است
گروه انرژی|
وضعیتی که شماری از مناطق ایران در تابستان سال ۱۳۹۷ از سر گذراندند، انگیزه تولید و انتشار گزارشی از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی بوده است. گزارشی که آمار و ارقام جالب توجه و کمتر منتشر شده‌ای را در خصوص حوزه «تولید» آب در ایران و موضوع تعرفه آن را شامل می‌شود.
ایران هر سال در مجموع ۷,۶۴ میلیارد متر مکعب آب تولید می‌کند و ۵.۵۸ میلیارد متر مکعب از آن را به فروش می‌رساند، ما به‌التفاوت این دو عدد «آب به حساب نیامده» نام می‌گیرد.
قیمتی که برای فروش آب در ایران تعیین شده به نحوی است که حتی نیم بهای تمام‌شده برای تولید را نیز کفایت نمی‌کند، طبق اطلاعات گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، در مورد آب شهری متوسط قیمتی که مشترکان به شرکت‌های آب و فاضلاب پرداخت می‌کنند معادل ۴۸ درصد قیمت تمام شده است. فاصله قیمت دریافتی از قیمت تمام شده در روستاها از شهرها به مراتب کمتر است. آب‌بهایی که روستایی‌ها در ایران می‌پردازند ۲۴ درصد قیمت تمام شده را شامل می‌شود.
طبق جدولی که مرکز پژوهش‌ها از داده‌های شرکت‌های آب و فاضلاب استخراج کرده است، متوسط قیمت تولید هر متر مکعب آب شهری در ایران در سال ۱۳۹۶ معادل ۹۷۶۰ ریال بوده است. این قیمت در مورد آب روستایی بیشتر بوده و در این سال به ۱۰۹۸۳ ریال رسیده است. متوسط قیمتی که هر متر مکعب آب شرب شهری در این سال به فروش رفته است ۴۶۵۲ ریال بوده که ۴۸ درصد قیمت تمام شده است. متوسط فروش آب روستایی در این سال نیز ۲۶۸۴ ریال بوده است که ۲۴ درصد بهای تمام شده ۱۰۹۸۳ ریالی است.
بررسی «تعادل» از این داده‌ها نشان می‌دهد که در حالی که قیمت تمام‌شده تولید هر متر مکعب آب شرب شهری از سال ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۶ معادل ۳ درصد افزایش را تجربه کرده است، قیمت فروش ۱ درصد افزایش یافته است.
«استهلاک» و «هزینه نیروی کار» به ترتیب ۴۱ درصد و ۲۷ درصد از کل هزینه تمام شده برای تولید هر متر مکعب آب در ایران را به خود اختصاص می‌دهند.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی البته در بخشی از گزارش خود عنوان کرده است که در خصوص اعلام قیمت تمام شده «شفافیت» وجود ندارد.
در سال ۱۳۹۶ استان تهران ۱۴۱۷ میلیون متر مکعب آب تولید کرده است که ۲۲,۹ درصد کل تولید آب ایران را شامل شده و با فاصله بیشترین تولید آب در کل ایران را شامل می‌شود. پس از تهران و با فاصله قابل توجه استان خوزستان ۴۱۸ میلیون متر مکعب آب در این سال تولید کرده است.
کاشان با تولید ۴۰ میلیون متر مکعب آب در سال ۹۶ کمترین تولید آب را در ایران داشته است. اما وقتی پای «آب به حساب نیامده» به میان می‌آید کارنامه کاشان نسبت به بسیاری از استان‌ها قابل دفاع‌تر است چرا که ۸۰ درصد آب تولید شده در این استان به حساب می‌آید.
در مورد آب به حساب نیامده که در واقع «هدررفت» را نشان می‌دهد، خوزستان که در واقع در باشگاه تولیدکننده‌ها رتبه دوم را دارد، بدترین عملکرد را به ثبت رسانده است. این استان پر آب در جنوب ایران در سال ۹۶ معادل ۴۱۸ میلیون متر مکعب آب تولید کرده اما موفق شده است تنها بابت ۲۵۱ میلیون متر مکعب آن درآمد داشته باشد. استان کرمانشاه در غرب ایران با فاصله کمی بعد از خوزستان عملکردی مشابه این استان رقم زده است. طبق آمار مندرج در گزارش مرکز پژوهش‌ها، کرمانشاه در سال ۹۶ معادل ۱۵۵ میلیون متر مکعب آب تولید کرده اما در نهایت ۹۴ میلیون متر مکعب از آن را به فروش رسانده است. این آمار نشانگر آن است که ۳۹,۴ درصد از آب تولید شده در کرمانشاه دچار هدررفت شده است.
بعد از کرمانشاه، استان مجاور این استان، یعنی کردستان قرار می‌گیرد. کردستان در سال گذشته با ۳۲,۱ درصد هدررفت آب در فاصله تولید تا فروش روبرو بوده و از ۱۱۲ میلیون متر مکعب آب تولید شده ۷۶ میلیون متر مکعب را به فروش رسانده است.
هر دوی این استان‌ها از مناطق پرآب ایران محسوب می‌شوند.
نکته جالب توجه دیگر جدول تولید و فروش آب، به بهترین عملکردها باز می‌گردد. استان «یزد» در سال ۱۳۹۶ تنها ۹۴ میلیارد متر مکعب آب تولید کرده اما ۷۹ میلیارد متر مکعب از آن را به فروش رسانده است. این روند نشان می‌دهد یزدی‌ها تنها ۱۶ درصد آب به حساب نیامده داشته‌اند. درصدی که یک رقیب نزدیک با درصد ۱۶,۲ آن را دنبال کرده است: «اصفهان».
استان اصفهان در سال ۹۶ معادل ۳۹۵ میلیون متر مکعب آب تولید کرده و ۳۳۱ میلیون متر مکعب آن را فروخته است. اصفهان در تابستان سال جاری در آستانه جیره‌بندی قرار داشت که مدیریت مصرف باعث شد این موضوع کمرنگ شود.
کل آبی که ایران در سال ۱۳۹۶ تولید کرده است ۶ هزار و ۱۶۹ میلیون متر مکعب بوده که در نهایت بابت ۴ هزار و ۶۲۵ میلیون متر مکعب از آن «درآمد» به دست آمده است. ۲۵ درصد آب تولید شده در این سال در دسته «آب به حساب نیامده» قرار می‌گیرد. البته مرکز پژوهش‌ها در بخشی از گزارش خود در جدولی معادل ۱,۷ درصد از «آب به حساب نیامده» را «مصارف مجاز بدون درآمد» معرفی کرده است. این مقدار که مشخص نشده است در چه مجاری مورد استفاده قرار می‌گیرد معادل ۹۶ میلیون متر مکعب است که برابر با تولید آب یک سال یک استان مانند یزد است.
راه‌حل‌هایی که مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی برای کنترل وضعیت به ویژه در سال ۱۴۰۰ مطرح کرده است، تفاوت معناداری با آنچه تاکنون تحت عنوان راه‌حل مطرح شده است ندارد. این گزارش با دسته‌بندی پیشنهادها به ۲ گروه «مدیریت عرضه» و «مدیریت تقاضا» در دسته اول خواستار اقداماتی چون «افزایش تامین و تولید آب» و «پایداری خدمات در شرایط اضطرار» شده است. در دسته دوم نیز پیشنهادهایی گنجانده شده که عملا «مدیریت عرضه» به حساب می‌آید. یکی از این موارد «کاهش آب به حساب نیامده» است که مرکز پژوهش‌ها اعتقاد دارند با کاهش آن امکان اینکه ۳,۹ متر مکعب بر ثانیه به ظرفیت تامین آب ایران افزوده می‌شود.
محققان مرکز پژوهش‌ها پیشنهاد کرده‌اند که برای مدیریت مصرف آب، خانوارهای «پرمصرف» برای «مازاد مصرف» بر الگو، تعرفه بیشتری پرداخت کنند. این تعرفه بطور کلی «تعرفه مازاد بر الگو» نام گرفته است. در این گزارش همچنین پیشنهاد شده است که در ادارات دولتی ایران «تجهیزات کاهنده مصرف آب» نصب شود.
مرکز پژوهش‌ها در خصوص موضوع «آب‌بها» که یکی از دغدغه‌های چند سال اخیر اداره آب در ایران بوده است، با تاکید بر فاصله قابل توجه میان قیمت تولیدی آب و قیمت دریافتی خواستار «اصلاح تعرفه‌ها» که خود از آن با عنوان «واقعی کردن تعرفه» یاد می‌کند شده و تاکید کرده است که این موضوع «باید» در دستور کار متولیان بخش آب «شرب» ایران قرار بگیرد.
آب شرب در ایران حدود ۷ درصد از مصرف را به خود اختصاص می‌دهد.
مرکز پژوهش‌های مجلس در بخشی از گزارش خود با بیان اینکه در تابستان ۹۷ معادل ۴۶ درصد از جمعیت ایران در شرایطی از منظر منابع آب قرار گرفتند که «تنش آبی» نام دارد، پیش‌بینی کرده است که احتمال اینکه این تنش در صورت ادامه وضع موجود در تابستان ۱۴۰۰ تشدید شده و ۸۰ درصد از جمعیت ایران را تحت «تنش آبی» قرار بدهد وجود دارد.
مرکزپژوهش‌ها برآورد کرده است که برای عملیاتی کردن یکی از راهکارهای پیشنهادی در زمینه افزایش «تامین آب» به ۱۰۰ هزار میلیارد ریال در سال اعتبار احتیاج است. این مرکز تاکید کرده است از آنجا که وضعیت آب تجدیدپذیر ایران در شرایط کاهشی قرار گرفته است، تامین آب جدید باید از منابع غیر متعارف مانند «نمک‌زدایی از آب دریا» صورت بگیرد.
