ناترازی تجاری تهران و پکن

تعادل|

چین بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران است و تصور حفظ جایگاه ایران در عرصه تجارت خارجی جهانی، بدون چینی‌ها غیر ممکن است. با این همه، این مراوده از زاویه نگاه چینی‌ها بسیار متفاوت است: ایران بیست و پنجمین واردکننده کالا از چین است و در سال ۲۰۱۷ ایران تنها حدود یک درصد از ارزش کل واردات چین را به خود اختصاص می‌داد. از دیگر سو، در حالی که تجارت خارجی ایران تنها بر محور صادرات فهرست نه چندان بلندی از محصولات عمدتا نفتی استوار است، اقتصاد چین عمدتاً بر تجارت خارجی استوار است، تا آنجا که به عنوان نمونه، در سال ۲۰۱۱، نسبت تجارت چین به تولید ناخالص داخلی این کشور به رکورد ۵۰,۶ درصدی رسید. تجارت خارجی میان ایران و چین اما پتانسیل‌های زیادی برای رشد در اختیار دارد. طبق آمارهای گمرک، ایران در سال ۱۳۹۶ معادل ۹.۱ میلیارد دلار کالا (غیر از نفت خام) به چین صادر کرده و در مقابل حدود ۱۳.۲ میلیارد دلار کالا وارد کشور کرده است. از دیگر سو، در ارتباط با توسعه صادرات ایران به چین دو محور قابل بررسی بیشتر است: «نفوذ بیشتر در بازار چین» و «ورود به بازار چین». در محور نفوذ بیشتر در بازار چین، با توجه به سابقه صادرات ۲۸۳ ردیف تعرفه شش رقمی، به صورت بالقوه امکان افزایش صادرات وجود دارد. در محور ورود به بازار چین نیز سه ساز و کار قابل پیگیری به نظر می‌رسد. نخست جایگزینی مقاصد صادراتی فعلی است که با توجه به اهمیت و نزدیکی به بازارهای افغانستان یا عراق، جایگزینی چین به جای این مقاصد توصیه نمی‌شود. ساز و کار دوم، افزایش تولید و صادرات بدون جایگزینی مقصد، ضمن حفظ و تقویت حضور در بازارهای همسایه است. ساز وکار سوم نیز تمرکز بر کالاهای صادراتی جدید است.

   نقش تجارت در بزرگ‌ترین اقتصاد دنیا

براساس اطلاعات صندوق بین المللی پول، رشد اقتصادی چین طی سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۶ روندی کاهشی داشته و از ۱۰,۶درصد در سال ۲۰۱۰ به ۶.۷ درصد در سال ۲۰۱۶ رسیده است. با این وجود رشد اقتصادی چین در سال ۲۰۱۷ کمی افزایش یافته است. اما طبق پیش بینی صندوق بین المللی پول، این روند صعودی ادامه نخواهد داشت و انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۳، رشد اقتصادی در چین روند نزولی را در پیش گیرد. از دیگر سو، بیشتر حجم تجارت چین را تجارت کالایی آن تشکیل می‌دهد، بطوری که در سال ۲۰۱۰ تقریبا تمام تجارت چین را تجارت کالایی آن تشکیل داده است. بیشترین نسبت تجارت چین به تولید ناخالص داخلی این کشور مربوط به سال ۲۰۱۱ و معادل ۵۰.۶ درصد بوده و پس از آن این نسبت کاهش یافته تا در سال ۲۰۱۶ به کمترین میزان آن یعنی ۳۷ درصد رسیده است. بیشترین نسبت تجارت کالایی به تولید ناخالص داخلی چین ۴۸.۷ درصد بوده که در سال ۲۰۱۰ رقم خورده و پس از آن تا سال ۲۰۱۶ این نسبت روند کاهشی در پیش گرفته است. کاهش مذکور عمدتا ناشی از بالاتر بودن سرعت افزایش تولید ناخالص داخلی از سرعت افزایش حجم تجارت در این کشور است.

   ایران، بیست‌و پنجمین مبدا وارداتی چین

براساس آمارهای سازمان تجارت جهانی، بخشی از تجارت خدمات چین مربوط به خدمات تجاری می‌شود. در سال ۲۰۱۷ ارزش صادرات خدمات تجاری چین معادل ۲۲۶,۴ میلیون دلار و ارزش واردات خدمات تجاری این کشور حدود ۴۶۴ میلیون دلار بوده است. طی این سال، سهم چین از کل صادرات خدمات جهان معادل ۴.۳ درصد و از کل واردات جهان نیز حدود ۹ درصد بوده است.

طبق آمارهای مرکز تجارت بین المللی، چین در سال ۲۰۱۷ معادل ۲,۳ تریلیون دلار صادرات و معادل ۱.۸ تریلیون دلار واردات داشته است. طی سال‌های مورد بررسی، تراز تجاری چین همواره مثبت بوده است. بیشترین مازاد تراز تجاری چین نیز مربوط به سال ۲۰۱۵ و معادل ۵۹۳.۹ میلیارد دلار بوده است. طی سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۷ بیشترین ارزش صادرات و واردات چین به سال ۲۰۱۴ اختصاص داشته است. در سال ۲۰۱۷ بیشترین سهم از ارزش واردات چین از کره جنوبی (۱۰ درصد) صورت گرفته است. پس از آن ژاپن، امریکا، چین تایپه و آلمان در رده‌های پس از آن قرار دارند. این ۵ کشور با هم ۴۱ درصد از ارزش کل واردات چین در سال ۲۰۱۷ را به خود اختصاص داده‌اند. با توجه به آمارهای مرکز تجارت بین المللی، در میان مبادی عمده وارداتی چین، کشور چین نیز مشاهده می‌شود. در این سال بیشترین سهم از صادرات چین نیز به امریکا (۱۹ درصد) مربوط بوده است. پس از آن هنگ کنگ، ژاپن، کره جنوبی و ویتنام بیشترین سهم از ارزش صادرات این کشور را از آن خود کرده‌اند. سهم این ۵ کشور از ارزش کل صادرات چین در سال ۱۱۰۷ حدود ۴۵ درصد بوده است. در بین شرکای تجاری چین در سال ۲۰۱۷، ایران بیست و پنجمین مبدا عمده وارداتی چین بوده و در این سال حدود یک درصد از ارزش کل واردات چین را به خود اختصاص داده است.

با توجه به آمارهای مرکز تجارت جهانی، در بین گروه‌های کالایی، بیشترین صادرات چین در سال ۲۰۱۷ متعلق به گروه «انواع رآکتورها و ماشین آلات صنعتی» بوده است. چین در سال ۲۰۱۷ حدود ۹۸۲ میلیارد دلار صادرات از این گروه کالایی داشته که حدود ۴۳ درصد از کل صادرات چین را شامل می‌شود. پس از آن انواع لباس و انواع مبل در رده‌های بعدی اقلام عمده صادراتی چین قرار داشته‌اند که به ترتیب ۷,۶ درصد و ۴ درصد از کل صادرات چین در سال ۲۰۱۷ را تشکیل می‌دهند.

در بخش واردات نیز بیشترین ارزش واردات چین به گروه کالایی «انواع رآکتورها و ماشین آلات صنعتی» اختصاص داشته است. ارزش واردات چین از این گروه کالایی در سال ۲۰۱۷ معادل ۶۲۶ میلیارد دلار بوده که سهم ۳۴ درصدی از ارزش کل واردات چین در این سال را به خود اختصاص داده است. پس از آن «نفت و فرآورده‌های نفتی» و «سنگ فلز، جوش و خاکستر» به ترتیب با سهم‌های ۱۱,۴ درصدی و ۶.۸ درصدی در رده‌های بعدی گروه‌های کالایی عمده وارداتی چین بوده‌اند.

   روابط تجاری چین با ایران

طبق آمارهای گمرک، ایران در سال ۱۳۹۶ معادل ۹,۱ میلیارد دلار کالا (غیر از نفت خام) به چین صادر کرده و در مقابل حدود ۱۳.۲ میلیارد دلار کالا وارد کشور کرده است. در این سال ارزش صادرات ایران به چین نسبت به سال ۱۳۹۵ با رشد قابل توجه ۸ درصدی همراه بوده و ارزش واردات ایران از این کشور نیز ۲۳ درصد رشد داشته است. طی ۴ سال اخیر روند صادرات ایران به چین بطور متوسط با رشد مواجه بوده است. بیشترین ارزش صادرات ایران به چین مربوط به سال ۱۳۹۳ و معادل ۹.۴ میلیارد دلار بوده است. طی بازه زمانی مورد بررسی، تراز تجاری کالایی بدون نفت خام ایران به چین، منفی بوده است. بیشترین کسری تراز تجاری ایران با چین طی این دوره مربوط به سال ۱۳۹۶ و معادل ۴.۱ میلیارد دلار بوده است.

در سال ۱۳۹۶ صادرات ایران به چین به لحاظ مقداری معادل ۳۵ میلیون تن و مقدار واردات ایران از چین نیز معادل ۴,۸ میلیون تن بوده است. در این سال نسبت به سال ۱۳۹۵ مقدار صادرات ایران به چین افت ۸ درصدی و مقدار واردات ایران از این کشور نیز رشد ۸ درصدی را تجربه کرده است. طی بازه زمانی ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۶، مقدار صادرات ایران به چین به لحاظ وزنی رشد بسیار بالایی را تجربه کرده است. مقدار صادرات ایران به چین در سال ۱۳۹۶ نسبت به سال ۱۳۸۶ حدود ۴ برابر شده است.

کمترین مقدار صادرات و واردات ایران به چین طی سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۸۷ مربوط به سال ۱۳۸۷ و به ترتیب معادل ۸,۹ میلیون تن و ۲.۴ میلیون تن بوده است. بین سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۶، همواره متوسط قیمت اقلامی که ایران از چین وارد می‌کند چندین برابر متوسط قیمت اقلام صادراتی ایران به این کشور بوده است. بالاترین متوسط قیمت اقلام صادراتی ایران به چین مربوط به سال ۱۳۹۶ و بالاترین متوسط قیمت اقلام وارداتی ایران از این کشور نیز مربوط به همین سال بوده است.

   بهبود تراز تجاری ایران و چین

بیشترین صادرات ایران به چین از گروه «مواد پلاستیکی و اشیاء ساخته شده از این مواد» (۲,۷ میلیارد دلار) بوده است. پس از آن انواع نباتات در رده‌های بعدی گروه‌های کالایی عمده صادراتی ایران به چین در سال ۱۳۹۶ قرار دارند. «پروپان مایع شده درظروف یک هزار سانتیمتر مکعب و بیشتر» با صادرات حدود ۱.۱میلیارد دلاری بیشترین سهم ارزشی از صادرات ایران به چین طی سال ۱۳۹۶ را به خود اختصاص داده است. پس از آن دو کالای «سنگ آهن هماتیت دانه بندی با خلوص آهن بیشتر از ۱۱ درصد به هم فشرده نشده» و «گرید فیلم» در رده‌های بعدی اقلام عمده صادراتی ایران به چین در سال ۱۳۹۶ قرار دارند. بررسی اقلام وارداتی چین بر حسب کدهای تعرفه شش رقمی نشان می‌دهد با وجود اینکه در برخی کدهای تعرفه، سابقه صادراتی در ایران وجود دارد، اما چین به عنوان بازار هدف در این محصولات انتخاب نشده است. بطور کلی، بر اساس آمارهای مرکز تجارت بین المللی، تعداد اقلام وارداتی چین از جهان بر حسب کد تعرفه شش رقمی در سال ۲۰۱۷ بالغ بر ۵۰۱۰ ردیف تعرفه بوده که مقایسه این اقلام با آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد در ۲۸۳ ردیف تعرفه شش رقمی، بخشی از نیاز وارداتی چین از طریق ایران تامین شده است. علاوه بر این، در میان اقلام وارداتی چین در سال ۲۰۱۷، حدود ۲۵۷۸ ردیف تعرفه شش رقمی مشاهده می‌شود که سابقه صادراتی آنها از ایران به سایر کشورها در سال ۱۳۹۶ وجود داشته، اما به چین صادر نشده است.

بر این اساس، در ارتباط با توسعه صادرات ایران به چین دو محور قابل بررسی بیشتر است: نفوذ بیشتر در بازار چین و ورود به بازار چین. در محور نفوذ بیشتر در بازار چین، با توجه به سابقه صادرات ۲۸۳ ردیف تعرفه شش رقمی، به صورت بالقوه امکان افزایش صادرات وجود دارد. افزایش سهم صادرات ایران در این گروه از ۱,۷ درصد فعلی به ۳درصد باعث تولید ۱۶ میلیارد دلار درآمد مازاد ارزی خواهد شد. در محور ورود به بازار چین نیز سه ساز و کار قابل پیگیری به نظر می‌رسد. نخست جایگزینی مقاصد صادراتی فعلی است که با توجه به اهمیت و نزدیکی به بازارهای افغانستان یا عراق، جایگزینی چین به جای این مقاصد توصیه نمی‌شود. ساز و کار دوم، افزایش تولید و صادرات بدون جایگزینی مقصد، ضمن حفظ و تقویت حضور در بازارهای همسایه است. بر این اساس، افزایش تولید و صادرات برای مقصد چین می‌تواند درآمد ارزی کشور را افزایش دهد. هدف‌گذاری برای صادرات سالانه حداقل ۲۰ میلیارد دلار از این گروه برای مقصد چین موجب ایجاد درآمد مازاد ارزی معادل برای کشور خواهد شد. ساز وکار سوم نیز تمرکز بر کالاهای صادراتی جدید است. بیش از ۲۱۰۰ ردیف تعرفه کالایی در فهرست اقلام وارداتی چین وجود دارد که ایران هیچ سابقه صادراتی در آنها ندارد. بررسی بیشتر این اقلام و برنامه‌ریزی برای هدف‌گذاری حداقل ۵ میلیارد دلار برای صادرات سالانه این گروه از کالاها به مقصد چین، از اقداماتی است که نه‌تنها باعث رشد صادرات به چین بلکه موجب تنوع بخشی به اقلام صادراتی و همچنین امکان حضور بیشتر در سایر بازارهای صادراتی جهان خواهد شد.