دو سیر متفاوت رشد بخش کشاورزی
تعادل|
بخش کشاورزی به عنوان کوچک‌ترین بخش از تولید ناخالص داخلی ایران بوده که طی ۲۰سال گذشته سهمی حدود ۸,۳درصد از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داده است. به طور معمول همگام با توسعه اقتصادی کشورها و رشد بخش‌های صنعتی و خدمات، روند تغییر سهم بخش کشاورزی از کل اقتصاد برای اکثر کشورها کاهنده است. در تحلیلی که از سوی معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران صورت گرفته، نشان می‌دهد، روند میانگین جهانی این سهم از سال ۱۹۷۷تا ۲۰۱۵ تقریبا برای همه گروه‌های درآمدی کشورها کاهنده بوده است. زیرا مطابق آمارها متوسط جهانی سهم بخش کشاورزی از تولید ناخالص داخلی در سال۱۹۷۷حدود ۶ درصد بوده که این نسبت در سال ۲۰۱۵ به ۳.۸درصد کاهش یافته است. اما در ایران سهم این بخش از تولید ناخالص داخلی دو روند متفاوت را طی کرده است؛ به طوری که از سال ۱۹۷۷تا سال ۲۰۱۱ سهم بخش کشاورزی از تولید ناخالص داخلی از ۹.۸درصد به ۵.۲ درصد کاهش یافته و بعد از آن سهم این بخش از تولید ناخالص داخلی روند فزاینده‌ای را تجربه کرده است. به طوری که سهم این بخش در سال ۲۰۱۵ به ۱۰.۷درصد افزایش یافته است. ذکر این نکته ضروری است که افزایش سهم بخش کشاورزی بیشتر تحت تاثیر کاهش رشد سایر بخش‌ها ازجمله بخش نفت و صنعت بوده است.
نقش کشاورزی در توسعه پایدار
بخش کشاورزی به دلیل داشتن نقش حیاتی در تامین غذای مورد نیاز مردم و به عنوان زیربنای اصلی تحقق امنیت غذایی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصاد جوامع محسوب می‌شود. در فرآیند توسعه اکثر کشورها این بخش علاوه بر موارد مذکور، نقش تعیین‌کنندهای در ایجاد مازاد اقتصادی و تامین ارز مورد نیاز از طریق صادرات داشته است. امروزه فعالیت‌های کشاورزی در برخی از کشورهای درحال توسعه علاوه بر موارد مذکور به لحاظ ایجاد اشتغال نیز حائز اهمیت است. در اغلب کشورهای توسعه یافته، نقش کشاورزی فراتر از تامین غذای مورد نیاز بوده و شامل تامین اولویت‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی نیز می‌شود و از این نظر غیرقابل جایگزین شمرده می‌شود. به همین جهت بر استقلال بخش کشاورزی برای حذف زیان‌های ناشی از وابستگی این بخش تاکید می‌کنند و سیاست‌های حمایتی گوناگون را به صورت اثربخش و در جهت نیل به ارتقای کارایی، مصرف بهینه نهاده‌ها و منابع کمیاب طبیعی در حوزه‌هایی مانند تجارت، مالیات، اعتبارات، قیمت‌ها و... در بخش کشاورزی تدوین و اعمال می‌کنند.
داده‌های این تحلیل نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۵ ارزش‌افزوده بخش کشاورزی به قیمت‌های ثابت سال ۱۳۹۰ به میزان ۴۴هزارمیلیارد تومان برآورد شده که نسبت به دوره مشابه سال قبل ۴,۲درصد افزایش یافته است. این بخش در سال ۱۳۹۵ سهمی در حدود ۰.۳واحد درصد از رشد ۱۲.۵درصدی تولید ناخالص داخلی را بر عهده داشته است. متوسط رشد ارزش‌افزوده بخش کشاورزی در دوره ۱۳۹۵- ۱۳۸۴ حدود ۲.۵۴درصد بوده است. همچنین روند رشد ارزش‌افزوده بخش کشاورزی به قیمت ثابت سال ۱۳۹۰ تقریبا با ثبات بوده به غیر از سال ۱۳۸۷ که به علت خشکسالی، ارزش‌افزوده این بخش بیش از ۲۰درصد کاهش یافته است. همچنین براساس داده‌های این تحلیل در سال‌های اخیر سهم شاغلان بخش کشاورزی از کل اشتغال کشور روند نزولی را طی کرده است. سهم شاغلان بخش کشاورزی در سال ۱۳۸۴ حدود ۲۴.۷درصد بوده که در سال ۱۳۹۵ به ۱۸درصد کاهش یافته است. از طرفی بیش از۵۰ درصد از شاغلان روستایی در بخش کشاورزی مشغول به فعالیت هستند. سهم این بخش از شاغلان روستایی طی سال‌های اخیر روند نزولی را طی کرده است به طوری که سهم بخش کشاورزی از شاغلان روستایی در سال ۱۳۸۴ حدود ۵۷.۵ درصد بوده که در سال ۱۳۹۵به ۵۰.۳ درصد کاهش یافته است. بنابراین بخش کشاورزی خصوصا در مناطق روستایی مزیت نسبی درخور توجهی برای اشتغال‌زایی موقت تا زمان حل فراگیر مساله اشتغال و بیکاری برخوردار است.
از این رو سرعت گرفتن روند توسعه کشاورزی تنها راه کاهش نابرابری سطوح درآمدی در مناطق شهری و روستایی است. خصوصا در ایران که شتاب گرفتن رشد مناطق شهری موجب سرازیر شدن نیروی کار کم سواد از روستاها به حاشیه شهرها، پیدایش قشر عظیمی از جمعیت بیکار در مناطق شهری و به وجود آمدن نابرابری در سطوح درآمدی در مناطق شهری و روستایی شده است. از سوی دیگر بخش کشاورزی در ایران به ۵ زیربخش اصلی«زراعت، دامپروری و شکار، جنگلداری، ماهیگیری و خدمات کشاورزی» تقسیم می‌شود. مطابق آمارها به طور متوسط بخش زراعت ۶۵,۷ درصد، بخش دامپروری و شکار ۲۶.۶درصد، ماهیگیری ۴.۴درصد، خدمات کشاورزی ۲.۶درصد و جنگلداری ۰.۵درصد از ارزش‌افزوده بخش کشاورزی را به خود اختصاص داده است. بررسی اجزای ارزش‌افزوده بخش کشاورزی در سال ۱۳۹۴ نشان می‌دهد ۳.۵ واحد درصد از رشد ۴.۶درصدی ارزش‌افزوده کشاورزی متعلق به رشد ارزش‌افزوده بخش زراعت بوده است. همچنین بخش‌های «دامپروری و شکار ۰.۸، ماهیگیری منفی ۰.۱، خدمات کشاورزی و جنگلداری هر کدام سهم ۰.۲واحد درصدی از رشد ۴.۶درصدی ارزش‌افزوده بخش کشاورزی را به خود اختصاص داده‌اند.
این گزارش نشان می‌دهد، دو بخش زراعت و دامپروری و شکار بخش عمده‌ای از ارزش‌افزوده بخش کشاورزی را تشکیل می‌دهند. به طوری که در دوره ۱۳۹۴- ۱۳۸۳ به طور متوسط حدود ۹۳درصد از ارزش‌افزوده بخش کشاورزی ایران متعلق به این دو بخش بوده است از این رو در ادامه روند ارزش‌افزوده بخش زراعت به دلیل سهم بالای آن در ارزش‌افزوده بخش کشاورزی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
همانطور که اشاره شد، زراعت همواره مهم‌ترین زیربخش کشاورزی ایران بوده به نحوی که طی دوره ۱۳۹۴-۱۳۸۳ به طور متوسط ۶۵,۷ درصد از ارزش‌افزوده بخش کشاورزی کشور را به خود اختصاص داده است. ارزش تولید و ارزش‌افزوده بخش زراعت در سال ۱۳۹۴به قیمت ثابت ۱۳۹۰ به ترتیب ۴۰و ۲۷هزارمیلیارد تومان بوده که نسبت به دوره مشابه سال قبل به ترتیب از رشد ۶.۴ و ۵.۶ درصدی برخوردار است. ارزش تولید و ارزش‌افزوده این سال نسبت به سال ۱۳۸۳ به ترتیب ۸ و ۹هزارمیلیارد تومان افزایش یافته است. برآوردهای انجام شده در این زمینه حاکی از آن است که تولید محصولات زراعی و باغی در سال ۱۳۹۵ نسبت به دوره مشابه سال قبل به ترتیب ۸.۲ و ۶.۱ درصد افزایش یافته است. ویژگی منفی بخش زراعت در آن است که وابستگی شدیدی به شرایط محیطی دارد. به وجود آمدن خشکسالی در سال ۱۳۸۷ موجب شد ارزش تولید و ارزش‌افزوده این بخش به قیمت ثابت ۱۳۹۰ به ترتیب ۲۷.۴و ۲۵.۱درصد کاهش یابد. متوسط رشد ارزش تولید و ارزش‌افزوده این بخش در دوره ۱۳۸۳-۱۳۹۴ به ترتیب ۲و ۳.۶درصد بوده است.
