آمار وضعیت رشد جمعیت در ایران باعث نگرانی بسیاری نسبت به سالخوردگی کشور در سال‌های آینده شده و حتی منجر به اجرای برخی سیاست‌های افزایش موالید شده است، سیاست‌هایی شکست خورده که به نظر می‌رسد پاندمی کووید-۱۹ مشکلات بیشتری برای آنها به وجود می‌آورد. چندی پیش فاطمه قاسم‌پور، رییس فراکسیون زنان مجلس، در گفت‌وگویی تلویزیونی اعلام کرده بود که رشد جمعیت در کشور به زیر یک درصد رسیده و در آینده نزدیک نیز از این مقدار هم کمتر می‌شود. شهلا کاظمی‌پور، جمعیت شناس، درباره معنای این اتفاق به خبرآنلاین می‌گوید: برای تغییر هر جمعیتی سه واقعه رخ می‌دهند؛ تولد، مرگ و مهاجرت. در تاریخ که مهاجرت خیلی کم بوده است تغییرات جمعیت صرفا براساس میزان موالید و مرگ‌میر حساب می‌شد، به‌طور کلی اگر تعداد متولدین و فوت‌شدگان باهم برابر باشد، میزان سالانه رشد جمعیت به صفر می‌رسد.
کاهش میزان رشد جمعیت و در نتیجه آن کاهش جمعیت ایران می‌تواند پیامدهایی به همراه داشته باشد که مهم‌ترین آن افزایش میانگین سنی جمعیت است. قاسم‌پور گفته بود که بر این اساس در «۳۰ سال آینده، نزدیک به ۳۰ درصد جمعیت کشور سالمند می‌شوند» و به همین دلیل «طرح جوانی جمعیت در مجلس در حال پیگیری است.»
تاریخ نرخ رشد جمعیت ایران
کاهش نرخ رشد جمعیت در ایران اتفاق تازه‌ای نیست و در دهه‌‌های گذشته بارها میزان رشد جمعیت کشور کم و زیاد شده است، تا قبل از سال ۱۳۰۰ زمانی که جمعیت ایران به ۱۰میلیون نفر می‌رسید، این عدد در ایران سالانه حدود ۰.۵ درصد یا کمتر بود و به همین دلیل با آهستگی جمعیت کشور زیاد می‌شد. علت این اتفاق مقدار زیاد میزان مرگ‌ومیر به دلایل مختلف مثل جنگ، بیماری‌های واگیر، قحطی و ... بود.
اما در سال‌های بعدی این وضعیت تغییر کرد، کاظمی‌پور می‌گوید: بعد از ۱۳۰۰ با انتقال تجهیزات بهداشتی و درمانی به ایران، مرگ‌ومیر سیر کاهشی پیدا کرد و موالید تغییری نکرد. به همین دلیل به‌طور خلاصه این روند ادامه پیدا کرد و در سال ۱۳۶۵ رشد جمعیت ایران به اوج خودش و به عدد ۳.۴ درصد رسید این یعنی در سال ۶۴ رشد جمعیت کشور از ۰.۵ درصد به ۳.۴ درصد رسید، آن زمان بالاترین میزان موالید را داشتیم و مرگ‌ومیر هم تقریبا روبه کاهش بود.
البته افزایش نرخ رشد جمعیت لزوما خبر خوبی نیست، در آن سال‌ها هم به دلایل مختلف مسوولان تصمیم گرفتند که سیاست‌های مختلفی برای کاهش جمعیت اتخاذ کنند. برای مثال در راستای کاهش جمعیت کمیته امداد اعلام کرد که کلیه خانواده‌های کم‌بضاعت دارای سه فرزند، که قدرت باروری دارند، تنها پس از وازکتومی یا توبکتومی و ارایه مدرک از سوی مراکز بهداشت می‌توانند زیر پوشش کمیته امداد درآیند ، با تصویب مجلس، فرزندان چهارم از هرگونه امتیازی که فرزندان اول تا سوم داشتند، محروم شدند، صداوسیما با شعار «دو بچه کافی است» در راستای کنترل جمعیت فرهنگسازی کرد و ...
کاظمی‌پور توضیح می‌دهد: بعد از سرشماری ۱۳۶۵ که مشخص شد رشد جمعیت در ایران بسیار زیاد است و امکانات در ایران مناسب این جمعیت نبود، بر این اساس رویکرد دولتمردان از سیاست‌های افزایش باروری و به سمت کاهش موالید تغییر کرد. البته انجام این کار قبل از انقلاب رقم خورده بود، بعد از انقلاب مسکوت ماند و مجددا بعد از ۱۳۶۸ شروع شد.در کنار این سیاست‌ها عوامل دیگری مثل توسعه شهرنشینی، افزایش تحصیلات، نقش بالای زنان در آموزش عالی و ... کمک کردند که سیر موالید در ایران کاهنده شود، سیر مرگ‌ومیر هم که کاهنده بود. این سیاست‌ها و البته دلایل دیگر تاثیرگذار هم بودند به‌طوری که نرخ رشد جمعیت ۱۰ سال بعد از اوج‌گیری در سال ۱۳۶۵ به ۱.۴۷ درصد رسید. خیلی از این کشورها وقتی به رشد صفر رسیدند، این سیاست‌ها را اعمال کردند. اما چون به‌طور همزمان دو سیاست مختلف اجرا کردند رشد منفی برخی آنها به سمت صفر و رشد صفر برخی به ۰.۱درصد رسید. آنچه در ایران مواجه هستیم این است که قبل از رسیدن نرخ رشد جمعیت به عدد صفر اقداماتمان را شروع کردیم، اگر این اقدامات موثر باشند به رشد صفر نمی‌رسیم. اگر بتوانیم نرخ رشد جمعیت را حدود ۰.۵ تا ۰.۷درصد حفظ کنیم، خیلی خوب است.
نرخ رشد جمعیت مشابه با یک قرن پیش
اما این نصف شدن نرخ رشد جمعیت باعث شد تا برخی کارشناسان و مسوولان نسبت به پیامدهای آن هشدار دهند و به همین دلیل از دولت نهم به بعد سیاست‌های افزایش جمعیت در کشور اجرایی شدند و هنوز هم ادامه دارند، بر همین اساس در بودجه سال آینده پیش‌بینی شده است که زوج‌های فاقد مسکن در صورتی که صاحب فرزند سوم شوند، ۷۰میلیون تومان وام می‌گیرند. تصویب مشروط طرح «جوانی جمعیت و حمایت از خانواده» در مجلس هم یکی دیگر از برنامه‌هایی است که در این راستا انجام شده است. اما آن طور که اعداد نشان می‌دهند برخلاف سیاست‌های قبلی، این سیاست‌ها تاکنون موثر نبودند، کاظمی‌پور در این رابطه می‌گوید: وضع به جایی رسیده است که براساس آخرین آمار سال ۱۳۹۸ تفاضل موالید و مرگ‌ومیر به ۰.۹۸ درصد رسیده است، یعنی هنوز به آن ۰.۵درصد سال ۱۳۰۰ نرسیده‌ایم.
علت اصلی؛ شاخص‌های توسعه یا فقر؟
درباره علت عدم تاثیرگذاری این سیاست‌ها و از سویی کاهش نرخ رشد جمعیت کارشناسان اکثر مواقع مسائل اقتصادی را متهم می‌کنند، اما به گفته کاظمی‌پور علت اصلی این مساله فرهنگی است و ایران با روند مشابه سال‌های قبل کشورهای اروپایی روبرو شده‌است. حتی روند کاهش جمعیت در بسیاری از کشورهای اروپایی همچنان ادامه دارد، برای مثال در آلمان پرجمعیت‌ترین کشور اروپایی با ۸۳ میلیون نفر جمعیت امسال نرخ باروری به عدد ۱.۶ رسیده است و تحقیقات دولتی این کشور پیش‌بینی کرده‌اند که جمعیت این کشور تا ۲۰۶۰ به ۶۵ تا ۷۰میلیون نفر می‌رسد، در سال ۲۰۱۷، ۲۸درصد جمعیت این کشور بالای ۶۰ سال داشتند، پیش‌بینی می‌شود که تا ۲۰۵۰ این عدد به ۳۷.۶درصد برسد. کاظمی‌پور در رابطه با تشابه شرایط ایران با دیگر کشورها می‌گوید: بارها گفتم این تغییراتی که در جامعه شاهدش هستیم، یک روند جهانی است و همه کشورها آن را تجربه کردند، آنها ۵۰ سال قبل از ما رشد جمعیتشان به صفر رسیده و رشد خیلی از آنها منفی است، به همین دلیل سیاست‌های مختلفی در ۴۰ تا ۵۰ سال اخیر اتخاذ کردند که به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ یکی سیاست‌های تشویقی ولادت و دومی سیاست‌های مهاجرتی است.
کاظمی‌پور می‌گوید: خیلی از این کشورها وقتی به رشد صفر رسیدند، این سیاست‌ها را اعمال کردند. اما چون به‌طور همزمان دو سیاست مختلف اجرا کردند رشد منفی برخی آنها به سمت صفر و رشد صفر برخی به ۰.۱ درصد رسید. آنچه در ایران مواجه هستیم این است که قبل از رسیدن نرخ رشد جمعیت به عدد صفر اقداماتمان را شروع کردیم، اگر این اقدامات موثر باشند به رشد صفر نمی‌رسیم. اگر بتوانیم نرخ رشد جمعیت را حدود ۰.۵ تا ۰.۷ درصد حفظ کنیم، خیلی خوب است. اما برنامه مهمی که کشورهای اروپایی اتخاذ کردند، بحث مهاجرت است. به خاطر توسعه‌یافتگی خیلی‌ها داوطلب مهاجرت به این کشورها هستند اما برای ایران شرایط این طور نیست مگر اینکه افرادی از کشورهای اطراف بیایند.
پاندمی و تاثیر آن روی جمعیت
اما خبر بد اینکه به نظر می‌رسد پاندمی کروناویروس می‌تواند در روند تغییر جمعیت موثر باشد و علت اصلی آن هم افزایش آمار مرگ‌ومیر در کشور در چند ماه گذشته است. کاظمی‌پور توضیح می‌دهد: این پاندمی صددرصد روی رشد جمعیت تاثیر می‌گذارد، شبیه وقایعی که در گذشته رخ داده و سهم زیادی از جمعیت به دلیل طاعون در کشورهای مختلف فوت کردند. در خود ایران در ۱۲۹۷ جمعیت زیادی در اثر وبا فوت کردند.حالا هم این اتفاق در حال تکرار است و یک بیماری همه‌گیر شایع شده و در ایران هم شاهد آن هستیم که مرگ‌ومیرها افزایش پیدا کند. به همین دلیل احتمال می‌دهم که در سال ۹۹ رشد جمعیتی از ۰.۹۸ به ۰.۹۰ درصد برسد چراکه مرگ‌ومیر بیشتر شده است. این مقطعی است اما اثر خودش را می‌گذارد.
از سویی ممکن است میزان موالید هم به خاطر پاندمی کاهش پیدا کند، کاظمی‌پور می‌گوید: «یک احتمال وجود دارد که ولادت‌ها در نیمه دوم سال ۹۹ یعنی ۹ ماه بعد از شروع اپیدمی کووید-۱۹ به خاطر نگرانی‌ها کمتر شود و به خاطر استرس، افراد کمتر به بیمارستان مراجعه کنند، البته این روند ممکن است در سال‌های بعدی جبران شود.»
اگر سیاست‌های افزایش جمعیت موثر باشند
از سویی اگر سیاست‌های افزایش جمعیت در سال‌های آینده موثر باشند و نرخ رشد جمعیت بیشتر شود، باز هم نگرانی‌هایی نسبت به کنترل جمعیت به خاطر کمبود برخی مناطق طبیعی به دلایل مختلف وجود دارد. کاظمی‌پور در این باره می‌گوید: این ذهنیت که همه نگران بازگشت جمعیت هستند، درست نیست. در اصل توصیه‌های ما در این راستاست که ساختار سنی جمعیت را جوان‌تر نگه داریم چون در حال حاضر در حال حرکت به سمت سالخوردگی هستیم و در بلندمدت رشد صفر و منفی می‌شود. ما در اصل می‌گوییم باید تلاش کنیم همان رشد ناچیز را داشته باشیم تا سیر سالخوردگی جمعیت مقداری به تاخیر بیفتد، ما می‌گوییم باید در این راستا تلاش کنیم، به آن صورت نیست که بگوییم جمعیت باید زیاد شود، البته آن طور که اعلام می‌شود منابع غنی در کشور داریم، ما مشکل منبع نداریم، مشکل ما سوءمدیریت است.
