به سامان رسیدن ترافیک مشهد، بزرگ‌ترین شهر مذهبی ایران، نیاز به مشارکت همگانی اقشار جامعه در امر آموزش دارد
حسین میبودی
دکتری تخصصی مدیریت محیط‌زیست
طی دهه‌های گذشته جمعیت کشور به‌شدت افزایش یافته، به‌طوری‌که جمعیت 49میلیونی در سال 1365 به نزدیک 80میلیون نفر در سال 1395 رسیده است. این افزایش جمعیت باعث گسترش رشد بی‌رویه کالبدی در شهرها و استقرار نامتعادل جمعیت در عرصه شهرها شده است. شهر مشهد در استان خراسان رضوی به عنوان دومین کلان‌شهر کشور مطرح است و هرساله میلیون‌ها زائر راهی این شهر می‌شوند و بنا به بررسی‌های انجام‌شده، تعداد زائران و گردشگران ورودی به کلان‌شهر مشهد در سال 1395 معادل حدود 27میلیون برآورد شده است.
ورود این تعداد از زائران به کلان‌شهر مشهد فارغ از مقیاس سفر خارجی یا داخلی سبب شده که این کلان‌شهر به عنوان دومین کلان‌شهر مذهبی جهان از نظر ورود زائر به شمار آید. برآیند تاثیرات فزاینده و کاهنده در شتاب افزایش تعداد مسافران و زائران خارجی یا داخلی شهر مشهد حاکی از آن است که این شهر شاهد سفر مسافران و زائران بیشتری در قیاس با افزایش کل جمعیت و جمعیت شهری کشور خواهد بود.
موقعیت کلان‌شهر مشهد به عنوان گرانیگاه امر زیارت در کشور که پذیرای تعداد زیادی زائر ناآشنا به خیابان‌ها و مسیرها باعث شده تا ترافیک ایجادشده در این شهر بیش از شهرهای دیگر در کشور باشد و نوسان تعداد ماشین‌های موجود در خیابان، در ایام خاص سال موجب شده که مدیریت ترافیک در شهر مشهد به عنوان یک امر حیاتی برای مدیران شهری مطرح شود.
مشکلات ترافیکی موجود
رانندگی و رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی ما در کل کشور و مشهد که نمونه‌یی از کشور است، مشکل اساسی دارد. از نظر کسانی که از کشورهای خارجی به ایران می‌آیند، شاید نخستین مساله‌یی که در ایران توجه را جلب می‌کند، نحوه رانندگی ماست و البته به آنها در گذرنامه‌شان درباره خطرناک بودن رانندگی ایرانی‌ها، هشدار نیز داده شده است.
ازدحام ترافیکی در مشهد، زمان و مکان نمی‌شناسد و هر جای شهر و هر زمان که سری به معابر اصلی شهر بزنید، شاهد این ناهنجاری ترافیکی خواهید بود. توجه به قوانین راهنمایی و رانندگی، نقش مهمی در جهت کاهش ترافیک دارد که دراین‌بین حرکت خودروها بین خطوط سفید از اهمیت فراوانی برخوردار است. اگرچه در ماده 119 آیین‌نامه راهنمایی و رانندگی، صراحتا به حرکت خودروها در بین خطوط تاکید شده و مطابق قانون، حرکت نامنظم و پیچ‌درپیچ در خیابان‌ها ممنوع است، ولی بیشتر رانندگان حرکتی نامنظم و پیچ‌درپیچ دارند. این آشفتگی در حرکت خودروها نه‌تنها کاهش امنیت حریم تردد خودروها را به دنبال دارد، بلکه حقوق شهروندی را نیز ضایع می‌کند.
حرکت بین خطوط خودروها از این جهت حایز اهمیت است که در صورت توجه به آن، بار ترافیکی تا حد زیادی کاهش می‌یابد و در مقابل، عدم حرکت بین خطوط هم باعث سنگین‌شدن ترافیک می‌شود؛ همچنین بسیاری از تصادفات درون‌شهری هم به خاطر بی‌توجهی به حرکت بین خطوط است.
بدیهی است برای تحقق هر برنامه و طرحی، ابتدا باید زیرساخت‌های آن فراهم شود و بر این اساس برای اینکه خودروها در بین خطوط برانند، باید تمام خیابان‌های اصلی دارای خط‌کشی طولی مناسب باشند. متاسفانه با نگاهی به خیابان‌های اصلی شهر مشهد درمی‌یابیم که بسیاری از آنها دارای خط‌کشی طولی مناسب نیستند.
این موضوع بیش از هر چیزی نشان‌دهنده این است که اهمیت فرهنگ ترافیکی، متاسفانه در اولویت برنامه‌ریزان شهری دیده نشده است و تا زمانی که ما نگران این فرهنگ نباشیم، مشکلات ترافیکی شهر مشهد روزبه‌روز بیشتر می‌شود و در این بی‌توجهی بیشترین ضرر عاید مردم است.
کیفیت خط‌کشی خیابان‌ها به‌گونه‌یی است که با گذشت مدت کوتاهی، اثری از خط‌کشی‌های صورت گرفته مشاهده نمی‌شود. لازم به ذکر است یکی از دلایلی که باعث محو شدن خط‌کشی‌ها می‌شود به نامرغوب بودن و کیفیت پایین آسفالت خیابان‌ها برمی‌گردد. گاهی اوقات نیز شاهد این هستیم، خطوط جدیدی در کنار خطوط کمرنگ گذشته کشیده می‌شود که باعث سردرگمی بیشتر رانندگان می‌شود.
اقدامات فرهنگی یا جریمه؟
برخی می‌گویند برای بهبود حرکت اتومبیل‌ها بین خطوط، راهی جز سخت‌گیری وجود ندارد. رانندگان بد را با جریمه می‌توان کنترل کرد و برخی هم معتقدند که فرهنگ‌سازی راه‌حل است و باید قوانین ترافیکی را آموزش داد. هرچه هست، حالا «رانندگی بد» در کشور بیمار بدحالی است که دکترها جوابش کرده‌اند، موضوعی که دیگر از دامنه بررسی‌های مدیریت شهری به موضوعی جامعه‌شناسانه تبدیل شده است. موضوعی که دارد نقض حقوق شهروندی و عمق قانون‌گریزی را در کشور ما نشان می‌دهد و تا شرایط پیچیده‌تر از این نشده باید فکری به حال آن کرد.
فرهنگ‌سازی به واسطه نصب بنر در معابر شهری، شاید زمانی بیشترین تاثیر را در ذهن و فکر مردم داشت. تبلیغات تلویزیونی و رادیویی هم در پراکندن این‌گونه فرهنگ‌ها بی‌تاثیر نبود؛ اما چندوقتی است فضای مجازی، چنان ظرفیتی ایجاد کرده که دیگر تبلیغات محیطی به‌سختی دیده می‌شوند. ترافیک صبحگاهی، عصرگاهی و شامگاهی، بخش جداناپذیر شهرهای بزرگ شده است. بی‌نظمی رایجی که خودروها در ترافیک از خود نشان می‌دهند که بعضا زرنگی تلقی می‌شود، لایی‌کشیدن از میان خودروهایی که بین خطوط ایستاده‌اند، سبقت از سمت راست و خارج از خطوط خیابان، همه اینها مصائب هرروز رانندگی ما در شهرهاست.
همه این مشکلات، ترافیک را غیرقابل‌تحمل‌تر از قبل می‌کند؛ آن هم ترافیکی که باعث می‌شود آدم‌ها چه با خودرو شخصی و چه با تاکسی و اتوبوس، ساعت‌ها برای رسیدن به مقصد، دود اگزوز بخورند. در این میان عده‌یی از مردم اقدام به بازنشر کمپین‌ها و گروه‌ها، جهت الگوسازی برای مردم کرده‌اند. اینها اقدامات و فعالیت‌های بسیار خوب و قابل‌توجهی است که امروزه در جهت افزایش مشارکت شهروندان و آموزش در جهت فرهنگ‌سازی انجام‌شده است.
مسائل مربوط به فرهنگ‌سازی هنگامی به بهترین نحو، حل‌وفصل می‌شوند که کلیه شهروندان در سطوح مناسب در آن مشارکت داشته باشند. خوشبختانه این مشارکت به‌صورت عملی آغاز شده است، اگرچه در ابتدای راه است ولی می‌توان به آینده‌یی درخشان در این حوزه چشم دوخت. هرقدر جوامع از بستر فرهنگی قوی و غنی‌تری برخوردار باشند، به همان نسبت از توسعه‌یی جامع‌تر و محیطی سالم‌تر برخوردار خواهند بود.
از سوی دیگر امروزه شاهد این هستیم که در بسیاری از برنامه‌ریزی‌های ترافیکی، جرایم مادی تخلفات رانندگی به ابزاری در جهت فرهنگ‌سازی تبدیل شده است و در نتیجه، این تخلفات به بخشی از عادت روزانه رانندگان و حتی به جزیی از عرف جامعه تبدیل می‌شود. حال اگر این‌گونه رفتار شود، پژوهشگران معتقدند بین جرم و جریمه باید رابطه‌یی منطقی برقرار باشد و میزان جریمه به‌گونه‌یی نباشد که به بخشی از سبد هزینه خانوار تبدیل شود. تلقی شهروندان در خصوص جرایم، نباید به‌گونه‌یی باشد که بر سر میزان کم یا زیاد بودن مبالغ به قضاوت و محاسبه بپردازند، بلکه مبلغ جریمه باید به‌اندازه‌یی بازدارنده باشد که وقتی فرد به پیامدها و عواقب تخلف خود می‌اندیشد، بدون هیچ‌گونه تردیدی از آن صرف‌نظر کرده و بدون درنگ از خیر منافع آنی و زودگذر خود به خاطر مصالح آتی و دیرپای خویش بگذرد.
به سامان رسیدن ترافیک مشهد، نیاز به مشارکت همگانی اقشار جامعه در امر آموزش دارد و لازم است همگان برای اصلاح و بهبود رفتارهای ترافیکی همکاری کنند. لازمه اصلی چنین عزمی، قدرت برنامهریزی صحیح، تحلیل علمی و تصمیم‌گیری منطقی، نظم و انسجام در برنامه‌های اجرایی، همگامی و همراهی دستگاه‌های متصدی و همچنین توان هدایت و اجرای برنامه‌های بلندمدت و دقیق باهدف رفع مشکل است.
راهکار‌های پیشنهادی
مطالعات انجام‌شده در شهر مشهد نشان می‌دهد، با فرض اینکه کلیه عوامل تاثیرگذار در جمعیت زائر ثابت بماند، میزان آمار جمعیت زائر در سال 1404 برابر 120هزار نفر در شب خواهد بود و در صورتی که پارامترهای جدیدی را در نظر بگیریم، به‌طور قطع جمعیت زائر در سال 1404 تشدید شده و بیش از این مقدار خواهد بود. با توجه به شرایط خاص شهر مشهد به‌ویژه مناطق اطراف حرم مطهر، مدیریت ترافیک این شهر نیاز به ایجاد یک برنامهریزی سامانمند دارد تا به اجرای موفق‌تر مدیریت ترافیک و بهبود وضع موجود بینجامد.
رانندگی بین خطوط از مصادیق بارز فرهنگ ترافیک در جوامع محسوب می‌شود و رعایت آن نقش مهمی در کاهش بار ترافیک دارد؛ اما نبود فرهنگ صحیح رانندگی، حرکت نامنظم و قانونمدار نبودن همشهری‌ها و هموطنانمان، باعث سنگین‌شدن بار ترافیک می‌شود. در زیر راهکارهایی جهت حل این معضلات بیان شده است.
1. افزایش کمی تولیدات دیداری و شنیداری توسط رسانه‌های عمومی در گسترش فرهنگ ترافیکی
در دنیای امروز، رسانه‌های ارتباطی اعم از دیداری، شنیداری و نوشتاری مانند برنامه‌های مستند تلویزیونی، میان برنامه و کلیپ، پویانمایی و گرافیک، مجموعه تلویزیونی داستانی کوتاه، مجموعه تلویزیونی آموزشی، برنامه‌های تلویزیونی داستانی، برنامه‌های رادیویی داستانی، فیلم‌های آموزشی، اسلاید نوار، اسلاید ویژن، عکس، بسته آموزشی، نمایش میدانی، جشنواره، پیام نمای، مدارس رادیویی و تلویزیونی، نشریه، کتاب، جزوه، مجله، چارت، پوستر و غیره به دلیل دارا بودن مجموعه‌یی از ویژگی‌ها مانند جذابیت، فراگیر بودن، دسترسی آسان و دایم به یکی از مهم‌ترین ابزارهای آموزشی تبدیل‌شده‌اند؛ بنابراین، شناخت، تولید و کاربرد رسانه‌های آموزشی در فرهنگ‌سازی ترافیک بیش‌ازپیش ضروری می‌کند.
آگاهی بخشیدن توسط رسانه‌های عمومی، باعث ایجاد نگرش نو و تغییر رفتار می‌شود و به این منظور، مشارکت همه‌جانبه سازمان‌های مسوول مخصوصا سازمان صداوسیما به عنوان قدرتمندترین رسانه و نهاد آموزشی- فرهنگی در ایران، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.
2. تخصیص مناسب اعتبارات و بودجه کافی
بودجه به عنوان اهرمی اصلی در برنامهریزی و مدیریت هر بحرانی به شمار می‌آید که گسترش فرهنگ ترافیکی نیز از این قاعده مستثنی نیستند. جامعه زمانی به کیفیت مطلوب آموزشی و پژوهشی در بخش‌های مختلف فرهنگ ترافیکی دست خواهند یافت که از حمایت و پشتیبانی مالی و بودجه‌یی مناسب در سبد هزینه‌های عمومی دولت برخوردار باشند.
3. توجه دولت به مشارکت مردم در امر آموزش فرهنگ ترافیکی
در سال‌های اخیر همواره در محافل علمی و سیاسی کشور موضوع مشارکت شهروندان در امور شهرها، در صدر گفتارهای اجتماعی و سیاسی جامعه قرار داشته و همگان از آن به عنوان عنصری مهم در جهت رسیدن به دموکراسی و تحقق توسعه پایدار سخن رانده‌اند. ارتقای فرهنگ ترافیک نیز نیازمند آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی گسترده در جامعه است که به علت گستردگی مخاطبان و تنوع روش‌های موجود، این مسوولیت از عهده یک سازمان به‌تنهایی برنمی‌آید و نیازمند مشارکت همگانی است.
4. تربیت معلم و مربی آموزش فرهنگ ترافیکی
امروزه فرهنگ‌سازی ترافیکی از سنین کودکان در مدارس و مهدکودک‌ها در قالب همیاران پلیس و پلیس یاران نونهال، نوجوان و جوان از برنامه‌های در دست انجام پلیس است. نکته حایز اهمیتی که وجود دارد اینکه آموزش باید از دوران کودکی و از طریق معلمان و مربیان صورت گیرد، چراکه در این صورت آثار مطلوب خود را در آینده نشان خواهد داد و ازآنجا که کودکان آینده‌سازان فردای کشور و مهم‌ترین عامل ارتقای اجتماعی و فرهنگی محسوب می‌شوند، لذا تربیت‌معلم و مربی مجرب به عنوان آموزش‌دهندگان فرهنگ ترافیکی در آموزش‌وپرورش امری ضروری است.
