گروه اقتصاد اجتماعی| مهدی کریمیان|
بیش از هزار و پانصد نفر از شهروندان ایرانی طی نامه‌یی به سازمان ملل متحد و یونسکو از ترکیه به‌دلیل بستن آب دجله و فرات شکایت کرده‌اند. این شهروندان سد‌سازی‌های ترکیه را عامل بروز بحران‌های اجتماعی، سیاسی و محیط‌زیستی سال‌های اخیر در منطقه از جمله ریزگردها دانسته‌اند. امضا‌کنندگان این نامه هشدار داده‌اند که ادامه بهره‌برداری‌های غیرمسوولانه و بی‌ملاحظه آب توسط دولت ترکیه، گذشته از نابودی کشاورزی و تشنگی روستاها و شهرها در میان رودان، طغیان پدیده گرد و غبار در باختر و مرکز ایران را هم پدید آورده و پیوسته تشدید می‌کند. فرآیند ویرانگری که نه تنها فعالیت‌های تولیدی، که کل زندگی مردم را تهدید کرده و آبادبوم‌های انسانی را به سمت متروکه شدن سوق می‌دهد.
به استناد گزارش هیات حسابرسی زیست محیطی و توسعه پایدار، عمده بخش‌های خاورمیانه در زمره کشورهای در حال توسعه و با رشد جمعیتی فزاینده هستند و استفاده از آب برای آبیاری در کشاورزی و در صنایع، سبب افزایش تقاضا برای استفاده از آن در این مناطق گردیده و از سوی دیگر کمیت و کیفیت آب شیرین در این مناطق را به‌شدت تحت شعاع خود قرار داده است. پیش‌بینی تکان‌دهنده ناسا در این مورد نیز موید توجه به مساله حیاتی مدیریت آب در این مناطق است. براساس گزارش ناسا به‌دلیل شرایط لایه اوزون همچنین انحراف زمین به میزان یک میلیونم درصد از مسیر چرخشی خود به دور خورشید 45کشور جهان که ایران نیز در مقام چهارم این فهرست قرار دارد در معرض خشکسالی قرار می‌گیرند و در صورت عدم ذخیره آب و مصرف مقتصدانه آب در آیندهای نه چندان دور درمعرض نابودی و محو زیست محیطی قرار خواهند گرفت. از سوی دیگر بر اساس همین گزارش درحالی که پیش‌بینی می‌شود تا سال2045 تقاضای مصرف آب شیرین در خاورمیانه 60درصد افزایش یابد، اما طبق مطالعات صورت گرفته میزان آب شیرین موجود حتی به رقمی 10درصد کمتر از میزان کنونی خواهد رسید و این امر خود منجر به تنش‌هایی در زمینه آب شده و
می‌شود و احتمال بروز جنگ در این مناطق را افزایش می‌دهد.
رودهای تمدن بشری در حال خشک شدن
دجله و فرات را می‌توان به نوعی دو شریان حیاتی برای توسعه و تداوم حیات در کشورهای ترکیه، سوریه، عراق و جنوب غرب ایران قلمداد نمود. فرات بزرگ‌ترین رود در غرب آسیا، 2900کیلومتر است. طول این رودخانه در عراق 1160کیلومتر است. جالب است بدانیم که حدود 90درصد آب رود فرات از خاک ترکیه و 10درصد مابقی آن در سوریه تامین می‌شود. ازسوی دیگر دجله نیز با 1900کیلومتر، سی‌وهشتمین رود بزرگ جهان، پس از ورود به کشور عراق از میان شهرهای بزرگی چون بغداد و موصل عبور کرده و در جنوب شرق این کشور پس از الحاق به رود فرات و ایجاد منطقه بین‌النهرین به کارون پیوسته و منطقه اروند رود را تشکیل می‌دهند و در انتها به خلیج‌فارس سرازیر می‌شوند. به لحاظ جغرافیایی عراق خشک‌ترین کشور بستر دجله و فرات محسوب می‌شود و به نوعی دجله و فرات نبض تپنده این کشور محسوب می‌گردد؛ بطوری که بیش از 85درصد از آب شیرین مصرفی کشور عراق از دجله و فرات تامین می‌شود.
ترکیه ناقض کنوانسیون‌های بین‌المللی
براساس مواد پنج، شش و هفت «کنوانسیون حقوق استفاده‌های غیرکشتیرانی از آبراه‌های بین‌المللی سال1997سازمان ملل» کشورهای بالادست رودهای بین‌المللی حق احداث و اجرای پروژه‌های زیربنایی آبی را در بالادست رودخانه، به‌طوری که سبب بروز مشکلات و آسیب‌های جدی به کشورهای پایین دست شوند را ندارند. اما ترکیه در ده‌های اخیر با احداث سدهایی روی این دو رودخانه به‌ویژه فرات سبب بروز اعتراضاتی در دو کشور سوریه و عراق شده است. در ترکیه ۵۰۳سد تحت مدیریت اداره کل امور آب ترکیه وجود دارد که از این تعداد، ۲۰۳سد جزو سدهای بزرگ به‌شمار می‌روند و بقیه آنها سدهای کوچک هستند. ترکیه در حوزه آناتولی جنوبی یعنی سرشاخه رودهای عراق و سوریه حدود ۱۵سد ساخته که تنها یکی از آنها سد آتاترک است که نزدیک به ۵۰میلیارد متر مکعب گنجایش دارد. یعنی به تنهایی از ۶۵۰سدی که ما ساخته‌ایم بیشتر گنجایش دارد. این درحالی است که همه 650سد ایران حدود 46میلیارد مترمکعب ظرفیت دارند که از سد آتاتورک ترکیه کمتر است. پروژه GAP هنوز به اتمام نرسیده و تخمین سال اتمام پروژه مذکور سال2023 است. پروژه مذکور که همراه نوعی رونق و آبادانی برای مردم کشور ترکیه بوده و به نوعی
نویدبخش پیشرفت و نوعی دارایی برای ملتی یکپارچه با حرکت به جلو محسوب می‌شود به بخش لاینفک دارایی‌ها، غرور و هویت آنها بدل می‌شود و به نظر می‌رسد که پس از چشیدن طعم رفاه حاصله از منافع آن، جدایی از رفاه حاصله از این سدها، امری بعید باشد. به دیگر سخن، امری باطل به نوعی حق مسلم برای مردم ذی‌نفع ترکیه بدل می‌شود. پروژه GAP همچنین به نوعی ناقض ماده اول حقوق بشر است. ماده اول اعلامیه مذکور مقرر می دارد که انسان از حقوق بنیادین برای داشتن آزادی و برابری و شرایط مناسب زندگی در محیطی که به او اجازه زندگی توام با سعادت بدهد را برخوردار است.
منابع آبی فراتر از مرزهای سیاسی
محسن سلیمانی مدیر طرح ملی حفاظت از تالاب‌های کشور، در گفت‌وگو با «تعادل» بااشاره به اهمیت انعکاس تاثیرات اقدامات توسعه‌یی در بالادست رودخانه‌ها بر پایین‌دست گفت: واقعیت این است که موضوع اکوسیستم‌های طبیعی قائل به مرزهای سیاسی نیستند و وقتی بیشتر از حد توان یک حوزه آبریز از آن برداشت شود و برنامه‌های توسعه‌یی اجرا شود اثرات آن در کیلومترها پایین دست خودش را نشان می‌دهد. درمورد طرح گات نیز به همین صورت است که منابع آب به شکل نامتعارفی در حال برداشت است. این پروژه باعث خشک شدن مجموعه تالاب‌های بین‌النهرین و از بین رفتن بسیاری از عرصه‌های طبیعی در کشورهای عراق و سوریه در بازه زمانی کوتاه‌مدت شده است و به تبع آن با بروز پدیده ریزگردها کشور ما را تحت‌تاثیر قرار داده است.
تالاب هورالعظیم بخشی از مجموعه تالاب‌های بین‌النهرین است که در واقع هم به واسطه بخشی از آب‌های داخل ایران و هم از رودهای دجله و فرات تغذیه می‌شوند که تحت‌تاثیر پروژه‌های توسعه‌یی در بالادست قرار گرفتند. کشور ترکیه به صورت جدی با مساله ریزگردها مواجه نیست و در نتیجه برنامه‌های توسعه‌یی خود را با فراغ بال انجام می‌دهد.
وی درمورد نامه به سازمان ملل افزود: نامه‌های فرستاده شده به سازمان ملل نشان از آگاهی به وجود آمده بین مردم است و باعث بروز حساسیت‌های بین‌المللی نسبت به موضوع مورد بحث می‌شود. شاید در کوتاه‌مدت بازخورد و نتیجه آنی و سریع نداشته باشد.
سلیمانی ادامه داد: کنوانسیون‌های بین‌المللی به هیچ عنوان الزام‌آور نیستند و از طرفی دیگر خیلی از کشورها از ورود این کنوانسیون‌ها به آب‌های داخلی خود جلوگیری می‌کنند. اما وقتی کشوری کنوانسیونی را نقض می‌کند امکان پیگیری و طرح این مشکل در نشست‌های مربوط به آن نشست وجود دارد.
