بازار روغن نباتی ایران به عنوان یکی از کالاهای اساسی در سال‌های اخیر نه پایداری داشته و نه گزارش عملکرد خوبی از جانب فعالان آن ارایه شده است. وقتی به شرایط، ترکیب واردات (سهم بیشتر روغن خام به دانه‌های روغنی) را نیز اضافه کنیم، درک می‌کنیم که چرا مرکز پژوهش‌های مجلس نیز این بازار را مورد مداقه قرار داده است؛ نسبتی که به تعطیلی بیش از نیمی از بخش تولید روغن نباتی کشور منجر شده و شرکت بازرگانی دولتی ایران را به‌طور مستقیم وارد عرصه واردات کرده است. در حالی که سعید مدلل می‌گوید شرکت بازرگانی دولتی یا همان GTC، 50درصد روغن خام را وارد می‌کرد، رییس سابق بازرگانی دولتی ایرانی می‌گوید این کار را با اصرار بخش خصوصی انجام دادیم.
ایران به دلیل مصرف بالای روغن‌نباتی همواره در میان10 کشور اول واردکننده روغن در کنار اتحادیه اروپا، چین و امریکا قرار داشته و دارد. این سیر مصرف در سال‌های گذشته با شدت بیشتری نیز افزایش یافته اما تولید این کالای اساسی و حیاتی در سبد خانوار ایرانی با این روند صعودی همراه نشده و حتی ساز مخالف‌زنان، کاهش یافته است. به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، از پایان مرداد سال 92 تا تیر 93 حدود 662 هزار تن روغن خام وارد شده است که این میزان، نسبت به سال 83 نزدیک به 4 (3.7) برابر رشد واردات را نشان می‌دهد ضمن اینکه در همین مدت، میزان مصرف روغن توسط ایرانی‌ها هم 3.4 برابر شده است. با این وضعیت مصرف و تولید روغن نباتی در ایران، طبیعی است که واردات نیز روندی صعودی را در پیش بگیرد. واردات روغن خام در سال 92 نسبت به سال 84 حدود 60 درصد افزایش داشته که حاکی از 4.5 برابر شدن واردات دارد. در چنین شرایطی کاهش 7.16 برابری صادرات نیز نشان می‌دهد که ظاهرا بازار داخل، طالب تمام این تولید و واردات بوده است. با این وضعیت و در حالی که 5درصد از میزان واردات این کالا، صادر شده ، به تراز تجاری منفی با ارزش 1756.4 میلیون دلار رسیدیم.
وابستگی 90درصدی بازار به واردات
وابستگی بازار روغن نباتی کشور به واردات و مصرف بالای داخلی شرایطی است که در 10سال اخیر ثابت بوده و گلایه بسیاری از نهادگرایان اقتصادی را از عدم‌تحقق خودکفایی در تولید روغن برآورده است؛ اما آنچه که در این سال‌ها شرایط بازار روغن نباتی کشور را چالش‌برانگیزتر کرده، وابستگی 90درصدی آن به واردات روغن خام است؛ این وابستگی باعث کاهش فعالیت کارخانه‌های روغن‌کشی شده و آنها، تنها با 10درصد ظرفیت خود فعالیت می‌کنند. میزان روغن‌کشی در سال 84، نزدیک به 1669 هزار تن و در سال 92 چیزی در حدود 363 هزار تن بوده است. هرچند که در این شرایط واردکننده و تولیدکننده‌یی که نزدیک به نیمی از بازار روغن را تامین می‌کند و به اصطلاح در اختیار دارد، گزندی نمی‌بیند. همین طور چند واردکننده‌یی که همزمان تولیدکننده نیز هستند و از خوابیدن بخشی از ماشین‌آلات کارخانه‌هایشان به‌دلیل جایگزینی روغن خام به جای دانه روغنی، خم به ابرو نمی‌آورند. اما این وضعیت برای تراز تجاری این کالا و تجارت کشور به‌طورکلی، هم از نظر میزان وارد یا خارج کردن ارز و هم از جهت رکود بخش مولد اقتصاد، اهمیت بسیاری دارد. سعید مدلل، یکی از تولیدکنندگان و واردکنندگان مشهور
در صنعت روغن نباتی در گفت‌وگو با «تعادل»، دلیل سهم بری بیشتر روغن خام به دانه روغنی را به تعرفه‌های یکسان آنها نسبت می‌دهد: «دانه یا روغن خام تاثیری در میزان سود تولیدکننده روغن ندارد. بنابراین اگر تعرفه واردات این دو تفاوتی با هم داشته باشند، قطعا واردکننده به‌سوی دانه روغنی که تعرفه کمتری دارد سوق پیدا می‌کند». تعرفه واردات روغن خام سویا، دانه سویا، روغن خام پالم اولئین و پنبه دانه از سال 83 تا سال 93 ثابت بوده است؛ هرچند که نوسان 15 تا 4درصدی فعلی را تجربه کرده اما در سال 82، تعرفه دانه سویا و پنبه‌دانه کمتر از روغن خام بوده است. به گفته مدلل اگر دولت از این طریق از صنایع روغن‌کشی حمایت کند، وضعیت تولید روغن نباتی بهبود می‌یابد اما از طرفی هم به گفته این عضو هیات‌مدیره انجمن صنفی صنایع روغن نباتی ایران، خود GTC هم که زمانی واردات روغن نباتی را به صورت مستقیم انجام می‌داد و نیمی از بازار را تامین می‌کرد، روغن خام را به دانه روغنی ترجیح می‌داد. این واردکننده روغن نباتی کشور شرایط ایده‌آل را این طور تبیین می‌کند: اگر شرکت بازرگانی دولتی ایران که چنین حجم وسیعی از بازار را خود و نه مباشرانش تامین می‌کرد،
دانه روغنی وارد می‌کرد، بخش تولید روغن نباتی کشور تکان می‌خورد.
ورود آزمایشی gtc به واردات
در 6 ماهه اول 91 پیش از بحران ارزی، شرکت بازرگانی دولتی نقشی در واردات روغن خام نداشته و به گفته محمد قبله، دبیر انجمن صنایع روغن‌نباتی ایران، حتی یک گرم روغن خام وارد نمی‌کرد و تمام واردات روغن خام در دست بخش خصوصی بود. رییس سابق شرکت بازرگانی دولتی ایران که هفته پیش میز خود را تحویل داد، واردات مستقیم توسط GTC را تایید می‌کند اما دلیل آن را به اصرار بخش خصوصی نسبت می‌دهد. به گفته عباس قبادی، 50درصد نیاز بازار در سال جاری و سال گذشته توسط GTC تهیه شده است. وی در گفت‌وگو با «تعادل» علت این تصمیم را نیز اصرار خود واردکنندگان یا همان مباشران دولت می‌داند: واردکنندگان ما، به دلیل شرایط خاصی که تحریم‌ها در بخش نقل و انتقالات پولی و بانکی ایجاد کرده بود، به GTC اعلام کردند که دیگر قادر به وارد کردن روغن نباتی نیستند. در نتیجه دولت هم تکلیف خود دانست تا خودش بازار را تامین کند. به همین دلیل هم به صورت آزمایشی 3 فروند کشتی دانه روغنی وارد کردیم.
قبادی ورود GTC به تجارت به صورت مستقیم را تایید کرد و دلیل آن را نیز به شرایط خاص کشور نسبت داد اما در مورد نوع کالایی که وارد کرده، توپ را به زمین وزارت صنعت انداخت: GTC تنها بازوی اجرایی دولت است و نقشی در نوع و میزان خریدها ندارد.
بازار روغن‌نباتی کشور در کشمکش تصمیمات و عملکرد دولتی‌ها و خصوصی‌ها در چند سال گذشته افت و خیز‌هایی داشت که در نهایت به هدایت بازار دانه‌های روغنی به سمت واردات محصولات نهایی منجر شد.
