گزارش سالانه کسب‌وکارهای مختلف حوزه اقتصاد دیجیتال پر است از داده‌هایی درباره کاهش فروش، افت درآمد و از دست دادن ترافیک در دوران محدودیت‌های اینترنتی. ایجاد محدودیت برای اینترنت این نگرانی را ایجاد می‌کرد که کسب‌وکارهای آنلاین بسیاری، از کسب‌وکارهای خرد و خانگی گرفته تا کسب‌وکارهای بزرگ‌تر و اسم و رسم‌دار، با مشکلات مختلف مواجه شوند. در ابتدای دورانی که موج جدید فیلترینگ به راه افتاده بود و پلتفرم‌های مختلف را با خود می‌برد،
VPNها از دسترس خارج می‌شدند و اختلالات مکرر، اینترنت را از رمق انداخته بود، نهادهای صنفی و غیر صنفی مختلفی آسیب و ضررهای واردشده از این وضعیت به کسب‌وکارهای مختلف را تخمین می‌زدند و پیش‌بینی می‌کردند که درآمدها کم شود، بخشی از نیروی انسانی تعدیل و بعضی از کسب‌وکارها تعطیل شوند. آمارهایی که برخی نهادهای صنفی از یکی دو هفته ابتدایی مهر ماه ۱۴۰۱ منتشر کردند از سوی برخی مسوولان تکذیب شد. هرچند آنها معتقد بودند که آمارهای اعلام‌شده دقیق نیستند و صحت ندارند اما اطلاعات دقیقی هم از ضرر و زیان‌های واردشده به کسب‌وکارها اعلام نکردند. در شرایطی که نهادهای دولتی آماری ارایه نمی‌دهند و تخمین‌های اولیه از آسیبی که اختلالات و محدودیت‌های اینترنت به کسب‌وکارها زده است را نادرست می‌دانند، شاید رجوع به گزارش‌های خود این کسب‌وکارها که مستند به آمار و ارقام دقیق از وضعیت و فعالیت‌هایشان در سال گذشته بوده است، بتواند مشتی نمونه خروارِ ضرر و زیان واردشده به کسب‌وکارها و اقتصاد دیجیتال کشور باشد.
یکی از مهم‌ترین کاربردهای گزارش سالانه‌ای که کسب‌وکارها منتشر می‌کنند انتشار اطلاعات و آماری است که با تحلیل آنها می‌توان به نتایج قابل توجهی رسید. حالا که تعدادی از کسب‌وکارهای فعال در حوزه اقتصاد دیجیتال گزارش سالانه خود را منتشر کرده‌اند، کنار هم قرار دادن بخش‌هایی از اطلاعات هر کدام از آنها می‌تواند تصویری کلی از آنچه بر بخشی از اقتصاد دیجیتال گذشته را ترسیم کند. زومیت در این گزارش به بخش‌هایی از گزارش سال ۱۴۰۱ سه مجموعه دیجی‌کالا، پادرو و جاباما رجوع کرده و با تحلیل بعضی اطلاعات خام موجود در این گزارش‌ها سعی داشته تحلیلی از تأثیر محدودیت‌های اینترنتی بر کسب‌وکارهای حوزه اقتصاد دیجیتال به دست دهد. قاعدتاً این آمارها تحلیل کاملی از کل وضعیت کسب‌وکارها نیست اما می‌تواند نشان‌دهنده بخشی از شرایط کلی و نماینده مجموع آسیب‌هایی باشد که متوجه پلتفرم‌های فعال در این حوزه شده است.
از کاهش درآمد تا تعطیلی فروشگاه‌های اینستاگرامی
یکی از گزارش‌هایی که هم آسیب به یک پلتفرم را نشان می‌دهد و هم ضرر و زیانی که کسب‌وکارهای اینستاگرامی دیده‌اند، گزارش سالانه پلتفرم پادرو است. پادرو، به عنوان پلتفرمی که به کسب‌وکارهای اینستاگرامی خدماتی مانند پرداخت، ارسال بسته، ارتباط با مشتریان و... ارایه می‌کند، در گزارش سالانه خود آورده است که فیلترینگ گسترده سال گذشته ضربه سختی به پیکره این پلتفرم و همچنین، کسب‌وکارهای اینستاگرامی بوده است.
پشوتن پورپزشک، مدیرعامل پادرو، در مراسم رونمایی از گزارش سال ۱۴۰۱ پادرو گفت: «فیلترینگ گسترده اواخر تابستان تیر خلاص را به ما زد و ۹۰ درصد فروش ما دود شد و به هوا رفت.» او همچنین توضیح می‌دهد که بعضی فروشندگان اینستاگرامی که با دردسرهای فراوان و سرمایه شخصی کسب‌وکارشان را راه انداخته بودند، در آن مقطع تا ۱۰۰ درصد فروششان را از دست دادند.»
۴۱۰ هزار فروشگاه اینستاگرامی
در دوران محدودیت‌های اینترنتی
غیر فعال شدند
آماری که پادرو از تعداد کسب‌وکارهای اینستاگرامی پیش و پس از فیلترینگ این شبکه اجتماعی ارایه کرده، قابل تأمل است. بر اساس آمارهای پادرو، قبل از فیلترینگ ۶۳۰ هزار کسب‌وکار در اینستاگرام فعال بوده‌اند که در آذر ماه ۱۴۰۱ این تعداد به ۲۲۰ هزار فروشگاه رسید؛ یعنی در فاصله سه ماه ۴۱۰ هزار فروشگاه اینستاگرامی غیر فعال شدند. طبیعتاً به دنبال خاموش شدن چراغ این کسب‌وکارها تعداد زیادی از افراد و خانواده‌هایشان تمام یا بخشی از درآمدشان را از دست داده‌اند.
بر اساس گزارش پادرو و طبق توضیحات مدیرعامل این پلتفرم، ریزشی که در تعداد فروشگاه‌های اینستاگرامی در پاییز سال گذشته رخ داد از نیمه زمستان ۱۴۰۱ رفته‌رفته کمتر شد؛ تعداد فروشگاه‌های فعال روی این پلتفرم کم‌کم بیشتر شد و در ابتدای سال ۱۴۰۲ حدود ۱۰۰ هزار فروشگاه دیگر هم فعال شدند و به این ترتیب، تعداد فروشگاه‌های اینستاگرامی فعال به ۳۳۰ هزار مورد رسید. علاوه بر کسب‌وکارها، آمارهای مربوط به خود پلتفرم پادرو هم نشان از کاهش درآمد و ضرر و زیان‌ها دارد. سرویس‌های مختلف پادرو ضربه‌های سنگینی خوردند. بر اساس گزارش پادرو، پس از اعمال محدودیت‌ها درآمد سرویس «پادروشاپ» به صفر رسید و ۸۰ درصد از درآمد «پادروپین» هم از دست رفت. البته این روند از اواخر زمستان تغییر کرده و پادرو، به گفته مدیرعاملش، توانسته است کم‌کم از دره مرگ بازگردد.
ترمز رشد کشیده شد
بازماندن از رشد و از دست دادن فرصت پیشرفت در پلتفرم جاباما، که پلتفرم ارایه خدمات در حوزه اجاره اقامتگاه است، هم دیده می‌شود. در بخشی از گزارش سالانه جاباما به کاهش فروش، رزرو و میزان استفاده از این پلتفرم اشاره شده است. جاباما در گزارش سال ۱۴۰۱ خود با انتشار نموداری نشان داده است که تعداد رزرو اقامتگاه در این پلتفرم در شهریور ماه سال گذشته به بیشترین میزان رسیده اما در پاییز افت جدی داشته است.
جاباما در این زمینه در گزارش سالانه خود نوشته است: «در پاییز سال گذشته هم‌زمان با تحولات جامعه، تمام فعالیت‌های بازاریابی جاباما مانند دیگر کسب‌وکارها که با هدف جذب کاربر و افزایش میزان فروش در جریان بود، متوقف شد. به‌همین‌دلیل، میزان فروش در نیمه دوم سال ۱۴۰۱ در‌مقایسه با مدت مشابه سال ۱۴۰۰ کاهش چشمگیری پیدا کرد.» مساله دیگری که تحت تأثیر شرایط حاکم بر جامعه و محدودیت‌های اینترنتی در پاییز و زمستان سال گذشته بر فعالیت و رشد جاباما تأثیر گذاشته موضوع متوقف شدن تمام کمپین‌های تبلیغاتی این کسب‌وکار بوده است؛ با متوقف شدن این کمپین‌ها رشد کاربران و میزان نصب اپلیکیشن جاباما هم متوقف شد. در گزارش سالانه این مجموعه توضیح داده شده است که هرچند میزان نصب اپ جاباما در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال قبل از آن، ۱۶۰ درصد رشد کرده و تعداد کاربران جاباما هم در سال گذشته ۲۲۳ درصد رشد داشته است اما میزان نصب اپلیکیشن جاباما از مهر تا دی نسبت به مدت مشابه در سال ۱۴۰۰ افت چشمگیری داشته است.
محدودیت‌های اینترنت و از دست رفتن ترافیک
گزارش سال ۱۴۰۱ دیجی‌کالا هم داده‌های قابل توجهی دارد که نشان می‌دهد اختلالات اینترنت و همچنین، شرایط اجتماعی حاکم بر کشور بر ترافیک این پلتفرم و همچنین بر فروش این کسب‌وکار تأثیر گذاشته است. در بخشی از گزارش سالانه دیجی‌کالا پرسفارش‌ترین روزهای این پلتفرم در هر ماه از سال ۱۴۰۱ نشان داده شده است که بررسی این روزها نشان می‌دهد در ماه‌های مهر، آبان، تیر و آذر تعداد روزهای پرسفارش کمتر از سایر ماه‌های سال ۱۴۰۱ بوده است. در بخش دیگری از گزارش دیجی‌کالا روزهای پربازدید این پلتفرم نمایش داده شده است. در میان پربازدیدترین روزهای دیجی‌کالا سهم فصل‌های بهار و زمستان بیشتر از پاییز و تابستان است و در مقایسه ماه‌های مختلف هم می‌بینیم که در مهر، آبان، آذر و دی ماه ۱۴۰۱ که هم‌زمان است با روزهای اختلال و محدودیت‌های اینترنت کاربران کمتر از دیجی‌کالا بازدید کرده‌اند.
این موضوع علاوه بر مسائل مربوط به اینترنت طبیعتاً با وضعیت اجتماعی جامعه در آن روزها هم بی‌ارتباط نیست. مدیران دیجی‌کالا هم این مساله را تأیید کرده و در نشست خبری رونمایی از گزارش سال ۱۴۰۱ این مجموعه به افت ۳۰ تا ۴۰ درصدی ترافیک روزانه پلتفرم دیجی‌کالا به عنوان یکی از جدی‌ترین آسیب‌های ناشی از اختلالات اینترنت اشاره کردند: فارغ از تأثیر التهاب‌های اجتماعی و اعتصابات در سال گذشته، خود اختلالات اینترنت در بعضی از روزهای سال گذشته باعث شد که تا ۳۰ درصد ترافیک دیجی کالا را از دست بدهیم. در روزهایی که کاهش سرعت یا قطعی اینترنت رخ می‌داد ما هم تحت تأثیر قرار می‌گرفتیم و اساساً کسب‌وکارهایی که اصلی‌ترین کانالشان اینترنت است قطعاً تحت تأثیر اختلال‌ها قرار می‌گیرند.
شاید تمام آنچه را که در دوران محدودیت‌های شدید اینترنت بر کسب‌وکارها گذشت بتوان در جمله‌ای خلاصه کرد که بسیاری از فعالان اکوسیستم استارتاپی کشور به آن اشاره کرده بودند. این جمله در صحبت‌های بسیاری از این افراد تکرار می‌شد که در نیمه دوم سال گذشته کسب‌وکارها صرفاً برای بقا جنگیدند و موفقیتشان فقط همین زنده ماندن و ادامه دادن به حیاتشان بوده است.
کسب‌وکارها استراتژی بقا را جایگزین استراتژی رشد کردند
بسیاری از این کسب‌وکارها در حالی تمام توانشان را صرف زنده ماندن کرده بودند که پیش از دوران محدودیت‌های اینترنتی در مسیر رشد بودند اما با آغاز این دوران تمام انرژی و توانشان به جای پیش بردن استراتژی رشد صرف اجرای استراتژی‌های بقا شد. به این ترتیب، در کنار تمام کسب‌وکارهایی که زمین خوردند و دیگر نتوانستند در این اکوسیستم ادامه حیات دهند، کسب‌وکارهای بسیاری هم بودند که می‌توانستند رشد کنند اما فقط درجا زدند و بدون امکان پیشرفت فقط تلاش کردند پسرفت و عقبگرد نداشته باشند.
