گروه اقتصاد اجتماعی|سپیده پیری|
با گذشت دو دهه از تجاری‌سازی جهانی محصولات تراریخته این موضوع در کشور ما همچنان محل بحث و مناقشه مخالفان و موافقان است. موضوعی که علم به کرات بر آن صحه گذاشته و تایید سازمان‌های معتبر جهانی از جمله سازمان بهداشت جهانی و سازمان خواروبار جهانی را نیز به همراه دارد. به همین منظور خانه کشاورز صبح دیروز میزبان اهالی رسانه شد تا ضمن بررسی آخرین تحولات آماری صورت گرفته در جهان بر نقش اهالی رسانه در روشنگری آحاد جامعه نسبت به مصرف محصولات تراریخته تاکید شود.
در ابتدای این نشست عیسی کلانتری دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه و دبیرکل خانه کشاورز با اشاره به اینکه دلیل اصلی تولید محصولات تراریخته، افزایش تولید نیست بلکه حفظ محیط زیست است، گفت: «در دهه ۹۰ و اوایل قرن ۲۱، اروپاییان در زمینه مهندسی ژنتیک از امریکا و چین بسیار عقب ماندند و چون در این زمینه توانایی رقابت با کشورهای مذکور را نداشتند، گروه‌های سبز آنان از واردات مواد تراریخته به این کشورها جلوگیری می‌کردند.» کلانتری ادامه داد: «بعد از اینکه اروپاییان موفق به جبران این فاصله شدند، سروصدای گروه‌های سبز آنان نیز خوابید.»وزیر اسبق کشاورزی با بیان اینکه ما عادت داریم با اطلاعات کم تصمیمات کلان بگیریم، افزود: «چرا ما باید از پیشرفت و از فناوری‌های مدرن بترسیم؟ مدل‌های قدیمی تحقیقات کشاورزی امروزه پاسخگوی نیاز جوامع نیستند و کشوری مثل ایران که با بی‌آبی مفرط روبه‌روست، مجبور به استفاده از فناوری‌های نوین است. در حالی که استفاده از تکنولوژی‌های نوین در راستای حفظ منافع ملی، امنیت غذایی و حفظ محیط زیست انجام می‌شود، ایجاد هراس در جامعه و نگران کردن مردم هیچ دستاوردی برای کشور نخواهد داشت و ما را روز به روز به
بیگانگان وابسته‌تر می‌کند.»
نابودی ۴۰درصد منابع آب‌های تجدیدپذیر
وی با بیان اینکه منابع آب‌های تجدیدپذیر کشور ۳۰ سال قبل ۱۳۲ میلیارد مترمکعب بوده است، ادامه داد: «در حال حاضر این منابع به کمتر از ۸۸ میلیارد متر مکعب رسیده است، یعنی ما حداقل ۴۰درصد منابع آب‌های تجدیدپذیر خود را از دست داده‌ایم.» کلانتری با اشاره به اینکه طی ۵ سال آینده منابع آب‌های تجدیدپذیر ما به کمتر از ۸۰میلیارد مترمکعب خواهد رسید، تصریح کرد: «متاسفانه هنوز سیاست‌های کلی و تحقیقاتی ما براساس همان ۱۳۲ میلیارد مترمکعب منابع آب تجدیدپذیر انجام می‌شود و گویا هنوز به این باور نرسیده‌ایم که این منابع کاهش یافته است.» وی اضافه کرد: «چرا هیچ‌کس نمی‌گوید ۹۰درصد از محصولات وارداتی به کشور از جمله روغن، سویا و گوشت تراریخته هستند و حداقل سالانه ۳ تا ۴ میلیارد دلار محصولات تراریخته وارد کشور می‌شود و ما آنها را مصرف می‌کنیم. چرا این اقدام ایرادی ندارد اما تولید آنها مشکل ایجاد می‌کند؟» کلانتری افزود: «بنده یکی از طرفداران سرسخت توسعه پایدار نه تنها در ایران بلکه در جهان هستم و معتقدم نباید تعادل محیط زیست به هم بخورد و نباید حق نسل‌های بعد خورده شود.»
هزینه انتقال آب به دریاچه ارومیه
دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه در ادامه سخنان خود به موضوع انتقال آب از دریای خزر به دریاچه ارومیه اشاره و اضافه کرد: «از نظر ما موضوع انتقال آب از دریای خزر به دریاچه ارومیه کاملا منتفی است. البته وزارت نیرو در حال مطالعه و پژوهش در این رابطه است که تاکنون به نتیجه خاصی نرسیده است.» به گفته وی آب دریای خزر به لحاظ شیمیایی قابلیت انتقال به دریاچه ارومیه را نداردچرا که املاح دریای خزر سولفاته و املاح دریاچه ارومیه کلراته است، دو ساختار متفاوتی که امکان ادغام ندارند.
کلانتری ضمن برآورد هزینه این اقدام اعلام کرد: «برای این کار آب دریای خزر باید به عمق دو هزار و هفتصد متر پمپاژ شود تا به ارومیه برسد که برای پمپاژ هر مترمکعب باید 7 تا 10هزار تومان هزینه شود که اگر بخواهیم 10میلیارد مترمکعب آب انتقال دهیم، باید معادل کل تولید ناخالص ملی هزینه کنیم که این کار توجیهی ندارد. حتی اگر شرکای دریای خزر با این کار موافقت کنند، این کار نه اقتصادی است و نه از لحاظ شیمیایی توجیه دارد.» کلانتری در خصوص محدودیت‌های کشت که قرار بود در حاشیه دریاچه ارومیه اعمال شود، بیان داشت: محدودیت کشت نداریم، بلکه کاهش مصرف آب کشاورزی را در دستور کار قرار داده‌ایم. چرا که 45درصد آب اضافه در این حوزه مصرف می‌شود که نه تنها به تولید کمک نمی‌کند بلکه کاهش تولید را نیز در پی داشته است و با این کار تلاش می‌شود آب‌هایی که در منطقه برای تولید ایجاد مزاحمت می‌کنند به دریاچه برسد.»
صرفه‌جویی 6 میلیارد دلاری
بهزاد قره‌یاضی ریاست امور پژوهشی و فناوری سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور به عنوان دیگر سخنران این نشست از عزم جدی دولت جهت رفع موانع در تولید و کشت محصولات تراریخته از جمله لغو آیین‌نامه بازدارندگی دولت قبل در شورای ملی ایمنی زیستی خبر داد و افزود: «در بیستمین سال تجاری‌سازی این محصولات امیدواریم از فناوری هراسی و علم گریزی فاصله بگیریم و فرصت اشتغالزایی برای فارغ‌التحصیلان رشته کشاورزی و سایر رشته‌های مرتبط و همچنین صرفه‌جویی در هزینه واردات این محصولات را برای کشور فراهم کنیم.» به گفته قره‌یاضی 90درصد روغن مصرفی کشور وارداتی بوده که از نوع تراریخته هستند. همچنین قسمت اعظم واردات خوراک دام نیز وارداتی و از نوع تراریخته است. بنابراین در صورت تسهیل روند تولید محصولات تراریخته رقمی در حدود 6میلیارد دلار که ارزش وارداتی این محصولات است در کشور ذخیره می‌شود.
ریاست پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی ایران با رونمایی از دو رویداد مهم در حوزه تولید محصولات تراریخته افزود: «نخست آنکه کتابی تحت عنوان«بیوتکنولوژی به زبان ساده» از سوی مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی ایران منتشر شده که مفاهیم پیچیده این حوزه را در قالب مسابقه و سرگرمی و آموزش در اختیار مخاطبان عام قرار می‌دهد. وی همچنین از انتشار داده‌های آماری در حوزه محصولات تراریخته خبر داد که به مناسبت 20 سالگی آن از سوی سرویس بینالمللی دستیابی و استفاده از بیوتکنولوژی کشاورزی (ISAAA) منتشر شده است. این سازمان غیرانتفاعی است که به‌وسیله اعتبارات بخشهای عمومی و خصوصی تامین می‌شود 10 نکته برتر را در بازه سال‌های 1996 تا 2015 که تجاری‌سازی محصولات تراریخته آغاز شده است را اعلام و نتیجه را به برنده جایزه صلح نوبل نورمن بورلاگ، از حامیان و بنیانگذاران ISAAA تقدیم کرد. کلایو جیمز، بنیانگذار و رییس ISAAA در گزارش خود آورده است که از سال 1996 تا سال 2015، مجموعا دو میلیارد هکتار از اراضی جهان با موفقیت در 28 کشور سالانه زیر کشت محصولات تراریخته رفتهاند که رکورد بیسابقهیی است. این سطح معادل دوبرابر مساحت کشور امریکا (937 ملیون
هکتار) است. این محصولات همچنین در بیست سال گذشته 150میلیارد دلار امریکا برای کشاورزان سود
داشتهاند. حداکثر 18میلیون کشاورزی که معمولا محافظه‌کارند و از ریسک اجتناب می‌کنند، سالانه از این محصولات بهره بردهاند که 90درصد آنها خرده کشاورزان فقیر در کشورهای در حال توسعه بودهاند.
از سوی دیگر با گذشت 19 سال از رشد سالانه مداوم از سال 1996 تا 2014، سطح زیرکشت جهانی محصولات تراریخته در انتهای سال 2014 به بیشترین مقدار خود 181.5میلیون هکتار رسید. این مقدار در انتهای سال 2015 به 179.7 میلیون هکتار کاهش پیدا کرد که معادل کاهش خالص یک‌درصدی از 2014 تا 2015 بود. به‌طور کلی سطح زیر کشت در برخی کشورها افزایش پیدا کرد، در حالی که سایر کشورها سطح زیرکشت خود را عمدتا به دلیل کاهش قیمت محصولات زراعی کاهش دادند.
گمان میرود که با افزایش قیمت محصولات زراعی سطح زیر کشت هم دوباره افزایش پیدا کند. سطح زیرکشت محصولات تراریخته طی بیست سال گذشته صد برابر شد و از 1.7میلیون هکتار در سال 1996 به 179.7 میلیون هکتار در انتهای سال 2015 رسید که این فناوری را تبدیل به سریع‌ترین فناوری پذیرفته شده توسط بشر در سال‌های اخیر کرده است. در بخش دیگری از این گزارش آمده که از 28 کشور تولید‌کننده محصولات تراریخته، 20 کشور در حال توسعه و 8 کشور توسعه یافته هستند. در این میان ویتنام برای نخستین بار در این کشور ذرت تراریخته متحمل به علفکش را در سال 2015 کشت کرد.
سود 18 میلیارد دلاری هندی‌ها از پنبه
داده‌های آماری این گزارش نشان می‌دهد که امریکای لاتین بیشترین سطح زیرکشت محصولات تراریخته را به خود اختصاص داد. برزیل رتبه اول و آرژانتین رتبه دوم را داشتند. در آسیا، ویتنام برای نخستین بار محصولات تراریخته را کاشت. در بنگلادش اراده سیاسی کشت بادمجان تراریخته را پیش برد و کشت برنج طلایی، سیبزمینی تراریخته و پنبه تراریخته به عنوان اهداف بیوتکنولوژی کشاورزی در دستور کار قرار گرفتند. فیلیپین برای سیزدهمین سال ذرت تراریخته را کشت کرد و درخواست تشکیل یک دادگاه عالی تصمیمگیرنده در مورد محصولات تراریخته را داده است.
اندونزی نیز در حال نزدیک شدن به کسب مجوز کشت یک رقم بومی نیشکر مقاوم به خشکی است. چین همچنان از کشت پنبه تراریخته سود فراوانی کسب می‌کند (از سال 1997 تا 2014، 18 میلیارد دلار امریکا) و به ویژه شرکت کمچاینا اخیرا 43 میلیارد دلار امریکا برای خرید شرکت سینجنتا پیشنهاد کرده است. در سال 2015 هند تبدیل به بزرگ‌ترین تولید‌کننده پنبه در جهان شد که پنبه تراریخته در رسیدن به این جایگاه نقش ویژهیی داشت. تخمین زده می‌شود سود حاصل از کشت پنبه تراریخته در هند بین سال‌های 2002 تا 2014 هجده میلیارد دلار بوده است. باوجود خشکی ویرانگری که در کشور آفریقای جنوبی رخ داد و منجر به کاهش 700 هزار هکتاری محصولات مورد نظر شد (این رقم معادل کاهش عظیم 23درصدی بود)، قاره آفریقا از جنبه کشت محصولات تراریخته پیشرفت کرد. این مساله بر اهمیت خطیر خشکی در آفریقا تاکید می‌کند. جایی که خوشبختانه ذرت مقاوم به خشکی (در قالب پروژه WEMA) در انتظار رهاسازی در سال 2017 است. سطح زیر کشت پنبه تراریخته در سودان در سال 2015، 30درصد افزایش پیدا کرد و به 120 هزار هکتار رسید. اما در بورکینافاسو عوامل مختلفی مانع از افزایش سطح زیر کشت محصولات تراریخته
شد. در سال 2015 به ویژه، 8 کشور آفریقایی محصولات کمبازده را که برای کشاورزان فقیر آفریقایی اولویت دارند مورد آزمایشات مزرعهیی قرار دادند که در مراحل نهایی پیش از تصویب تجاری‌سازی است.
مجوز تولید عنوان نخستین جانور تراریخته در دست امریکایی‌ها
در سال 2015 میلادی پیشرفتهای زیادی از جنبه‌های مختلف رخ داد. در امریکا مجوز رهاسازی چند محصول تراریخته جدید صادر شد. مجوز تولید ماهی آزاد تراریخته به عنوان نخستین جانور تراریخته که به مصرف غذای انسان میرسد، صادر شد.
یک تحلیل جهانی متا که طی 147 مطالعه در 20 سال گذشته انجام شده است نشان می‌دهد که با پذیرش فناوری تراریخته، استفاده از آفتکشها را به‌طور میانگین 37درصد کاهش داده است. همچنین عملکرد محصولات 22درصد افزایش یافته و سود کشاورزها نیز تا 68درصد افزایش داشته است این یافتهها نتایج سایر مطالعات جهانی سالانه را تایید می‌کنند. از سال 1996 تا 2014 محصولات تراریخته به روشهای مختلفی بر امنیت غذایی، کشاورزی/توسعه پایدار، تغییر اقلیم/محیط زیست موثر بودهاند. فناوری تراریخته در این مدت باعث افزایش تولید محصولات غذایی به ارزش 150 میلیارد دلار امریکا و کاهش مصرف آفتکشها به مقدار 584 میلیون کیلوگرم شده و از این طریق به حفظ محیط زیست کمک کردهاند. این محصولات تنها در سال 2014 باعث کاهش تولید گاز دیاکسیدکربن به مقدار 27 میلیارد کیلوگرم (27 میلیون تن) شدهاند که معادل خروج 12میلیون خودرو از جادهها به مدت یک‌سال بود. محصولات تراریخته از طریق عدم نیاز به کشت 152 میلیون هکتار زمین (به دلیل بهرهوری بالاتر محصولات تراریخته) بین سال‌های 1996 تا 2014 به حفظ تنوع زیستی کمک کردهاند.
همچنین با کمک به معیشت 16.5 میلیون خردهکشاورز فقیر و خانوادههای آنها، جمعیتی معادل 65 میلیون نفر، به کاهش فقر کمک کردهاند. یادآور می‌شود که محصولات تراریخته ضروری هستند اما نوشدارو نیستند. به کارگیری عملیات کشاورزی خوب از جمله تناوب زراعی و مدیریت مقاومتی به اندازه محصولات سنتی برای محصولات تراریخته هم ضروری هستند. بیش از 85 محصول تراریخته در انتظار دریافت مجوز رهاسازی هستند و در حال حاضر در حال گذراندن آزمایشات مزرعهیی هستند که مرحله قبل از کسب مجوز است. این محصولات شامل ذرت تراریخته مقاوم به خشکی که از پروژه WEMA به دست آمده (و انتظار میرود در سال 2017 رهاسازی شود)، برنج طلایی در آسیا، موزهای غنیشده و لوبیا چشم بلبلی مقاوم به آفات در آفریقاست. همکاری بخشهای دولتی و خصوصی با یکدیگر در توسعه محصولات تراریخته دارای مجوز و رساندن آنها به دست کشاورزان موفق بوده است.
