برزخ بنزینی دولت

گروه انرژی|

چالش دولت با مصرف رو به رشد و نگران‌کننده بنزین در ایران، در کنار حساسیت مردم نسبت به افزایش قیمت این حامل انرژی مسبب بن‌بستی در سیاست‌گذاری انرژی ایران شده است که به نظر می‌رسد راه برون‌رفت از آن قرار نیست به آسانی یافت شود. از طرفی دولت ادعا می‌کند که بنزین در ایران بسیار ارزان است و همین عامل باعث و بانی معضلات زیادی از جمله مصرف بی‌رویه و قاچاق بوده است. از طرف دیگر، افکار عمومی با توجه به سطح درآمد و گرفتاری‌های اقتصادی این روزهای مردم ادعا می‌کند که بنزین برای ایرانیان ارزان نیست و توان تحمیل هزینه بیشتر حمل‌ونقل بر دوش خانواده‌ها وجود ندارد. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی که دیروز انتشار یافته است، به مقایسه وضعیت بنزین در ایران و سایر کشورهای جهان پرداخته و همه معیارهای مورد بحث را در محاسبه جایگاه بنزین در هزینه و درآمد ایرانیان مد نظر قرار داده است. بر اساس این گزارش، با وجود آنکه ایران با لیتری معادل 0.09 دلار، پس از ونزوئلا ارزان‌ترین بنزین را دراختیار مردمش قرار می‌دهد، ولی با احتساب درآمده سرانه مشخص می‌شود که هر ایرانی بطور میانگین معادل 1.1 درصد از درآمد خود را برای بنزین هزینه می‌کند که این آمار به نسبت کشورهای توسعه‌یافته پایین، اما به نسبت کشورهای تولیدکننده نفت بالا است. این گزارش نشان می‌دهد که معیار مذکور تصویر دقیق‌تری از جایگاه قیمت بنزین در ایران و در مقایسه با کشورهای دیگر جهان ارایه می‌دهد. گزارش مذکور درباره رابطه قیمت بنزین و قاچاق این کالا نیز می‌افزاید که با توجه به فاصله بسیار زیاد قیمت بنزین در ایران با همه کشورهای همسایه، ابزار قیمتی به تنهایی قادر به خاموش کردن انگیزه قاچاق بنزین از ایران نیست. این گزارش پیش‌بینی می‌کند که دولت در سال 1398 حدود 132 هزار میلیارد تومان، معادل 12 میلیارد دلار یارانه پنهان برای بنزین مصرف کند . میزان این یارانه در سال 1397 معادل 117 هزار میلیارد تومان بوده است.

مرکز پژوهش‌های مجلس دیروز در گزارشی با عنوان «درباره یارانه انرژی در ایران: تصویر مصرف حامل‌های انرژی در بخش حمل‌ونقل» به بررسی انواع حامل‌های انرژی و رابطه آنها با حمل و نقل در ایران پرداخت. بر اساس این گزارش «حمل‌ونقل یکی از بخش‌های مهم اقتصاد ملی در دنیاست که به دلیل داشتن نقش زیربنایی، تأثیر فراوانی بر فرایند رشد اقتصادی کشورها دارد. این بخش دربرگیرنده فعالیت‌هایی است که به شکلی گسترده در تمامی زمینه‌های تولید، توزیع و مصرف کالا و خدمات جریان دارد و واسطه‌ای میان فعالیت‌های کشاورزی، صنعتی، بازرگانی و خدماتی در سطح ملی و بین‌المللی است. بنابراین متناسب با توسعه‌یافتگی کشورها این بخش نیز توسعه خواهد یافت. در این میان آنچه که اهمیت داشته و مورد توجه صاحب‌نظران در دنیاست، میزان مصرف انرژی در این بخش است.»

در بخشی از این گزارش که به وضعیت بنزین و رابطه آن با حمل و نقل اختصاص یافته، آمده است که «بیش از 99درصد بنزین مورد استفاده در کشور در بخش حمل‌ونقل مصرف می‌شود بطوری که مصرف سایر بخش‌ها قابل اغماض بوده و در محاسبات منظور نمی‌شود. بنابراین می‌توان گفت مصرف‌کننده کل بنزین در کشور بخش حمل‌ونقل است. بررسی آمار عرضه بنزین نشان می‌دهد که مصرف بنزین در کشور طی دو دهه اخیر بیش از دو برابر شده است. بطوری که مقدار متوسط مصرف روزانه آن از حدود 46 میلیون لیتر در سال 1380، به حدود 1/89 میلیون لیتر در سال 1397 رسیده است و در چهار ماه ابتدای سال جاری این رقم به 3/95 میلیون لیتر افزایش یافته است و با توجه به رشدی که مصرف بنزین طی سال‌های اخیر داشته، پیش‌بینی می‌شود که در پایان سال جاری متوسط مصرف روزانه به حدود 100 میلیون لیتر برسد.» بر اساس این گزارش مصرف بنزین در دو مقطع زمانی سیر نزولی پیدا کرده است و در سال 1386، اجرای طرح کارت هوشمند سوخت و سهمیه‌بندی و در سال 1388، اجرای قانون هدفمندسازی یارانه‌ها علت اصلی کاهش مصرف بنزین بوده‌اند.

     مقایسه مصرف سرانه بنزین

بر اساس این گزارش، اگر جمعیت کشور حدود 83 میلیون نفر باشد، به ازای هر ایرانی روزانه 1/1 لیتر بنزین در کشور مصرف می‌شود. این مقدار مصرف در مقایسه با کشورهای جهان رقم بالایی محسوب می‌شود. تنها حدود 20 کشور در دنیا مصرف سرانه بالاتری نسبت به ما دارند. بیشترین مصرف سرانه مربوط به کشور امریکا با 39/4 لیتر در روز است، رتبه‌های بعدی به ترتیب متعلق به کانادا با 62/3 لیتر، کویت با 84/2 لیتر، عربستان سعودی با 6/2 لیتر، عمان با 53/2 لیتر و قطر با 48/2 لیتر در روز است. در مقابل، مصرف سرانه بنزین در کشورهای اروپایی بین 5/0 تا یک لیتر در روز و در کشور همسایه ما ترکیه، حدود 1/0 لیتر در روز است که به‌طور قابل توجهی پایین‌تر از ایران است. گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، عمده‌ترین دلایل مصرف بالای بنزین در ایران را در قیمت پایین سوخت، ضعف شبکه حمل‌ونقل همگانی شهری، منطقه‌ای و برون‌شهری، گسترش فرهنگ استفاده از خودروی شخصی، کیفیت پایین خودروها و مصرف سوخت بالا، عدم استفاده کافی از CNG به عنوان سوخت جایگزین و همچنین قاچاق سوخت دانسته است. بر اساس این گزارش، بعد از ونزوئلا، ایران پایین‌ترین قیمت عرضه بنزین را در دنیا دارد یعنی هر لیتر 09/0 دلار امریکا (با نرخ تسعیر 11000 تومان) . در صورتی که در حال حاضر میانگین قیمت عرضه بنزین در جهان 09/1 دلار به ازای هر لیتر است. البته بین کشورها تفاوت قابل توجهی در قیمت‌ها وجود دارد. به عنوان یک قاعده کلی، کشورهای ثروتمند قیمت‌های بالاتری دارند در حالی که کشورهای فقیرتر و کشورهایی که تولیدکننده و صادرکننده نفت هستند قیمت‌های پایین‌تری دارند. یک استثنا وجود دارد و آن کشور امریکاست که با وجود اینکه کشور پیشرفت‌های است، اما قیمت بنزین در آن پایین است (77/0 دلار) . اختلاف قیمت‌ها در کشورهای مختلف ناشی از سیاست‌های دولت‌ها مبنی بر اخذ مالیات یا تخصیص یارانه برای عرضه بنزین است؛ زیرا همه کشورها به بنزین با همان قیمت بازارهای بین‌المللی دسترسی دارند، اما برمبنای سیاست خود تصمیم گرفته و مالیات‌های مختلفی را در نظر می‌گیرند. در نتیجه، قیمت خرده‌فروشی بنزین در کشورها و بعضاً در شهرهای مختلف آنها متفاوت است.

همانطور که گفته شد، ضعف شبکه حمل‌ونقل همگانی شهری، منطقه‌ای و برون‌شهری، گسترش فرهنگ استفاده از خودروی شخصی، کیفیت پایین خودروها و مصرف سوخت بالا و عدم استفاده کافی از CNG به عنوان سوخت جایگزین از عوامل گسترش مصرف بنزین در ایران هستند. لازم به ذکر است که در حالی که دنیا به سمت استفاده از سوخت‌های پاک پیش میرود در ایران استفاده از گاز طبیعی فشرده (CNG) متناسب با ظرفیت‌های موجود در کشور گسترش چندانی نداشته است.

مساله دیگری که باید مورد توجه قرار بگیرد، قاچاق سوخت است. سوخت قاچاق شده مقداری از سوخت توزیع شده در کشور است که از نظر آماری جزو مصرف داخلی منظور می‌شود، اما در واقع در داخل کشور به مصرف نرسیده و بطور غیرقانونی از کشور خارج می‌شود. قاچاق سوخت آمار مصرف داخلی را دچار ابهام می‌کند؛ بنابراین مصرف داخلی کشور همواره کمتر از مقداری است که در آمار مصرف ذکر می‌شود.  پدیده قاچاق به عنوان یک چالش جدی در کشور مطرح است و دلایل متعددی دارد. یکی از دلایل آن اختلاف قیمت سوخت داخلی با کشورهای همسایه است. اگر نرخ تسعیر دلار را 110000 ریال فرض کنیم. قیمت بنزین در ایران 9 سنت است. در حالی که این قیمت در ترکیه حدود 14 برابر ایران است. همچنین در عراق 7 برابر، در امارات متحده عربی 5/6 برابر، در قطر 4/5 برابر، در پاکستان 8 برابر، در افغانستان 2/7 برابر، در ترکمنستان و آذربایجان هم حدود 5 برابر ایران قیمت دارد. بنابراین انگیزه‌ای قوی برای سوداگران و قاچاقچیان سوخت وجود دارد و با توجه به تغییراتی که در اقتصاد ایران و ارزش پول ملی رخ داده، اگر کشور از کنترل و جلوگیری از قاچاق سوخت عاجز باشد چه بسا قاچاق به صورت سازمان‌یافته‌تر توسعه یابد. نکته دیگر اینکه افزایش قیمت داخلی نمی‌تواند در حدی باشد که انگیزه لازم برای قاچاق را از بین ببرد. بنابراین کنترل قاچاق نیاز به ابزار دیگر و اتخاذ سیاست‌های غیرقیمتی نیز دارد.

     معضل رشد مصرف بنزین

بررسی روند رشد مصرف بنزین نشان می‌دهد که از سال 1394 به بعد نرخ رشد مصرف در هر سال نسبت به سال قبلی بطور قابل توجهی افزایش یافته است و اگر شرایط فعلی تغییر نکند، این رشد فزاینده در سال‌های آتی ادامه خواهد داشت. چه از نظر مصرف بی‌رویه داخلی و چه از نظر قاچاق سوخت. در این صورت، تولید داخلی جوابگوی مصرف داخلی نبوده و ناگزیر از واردات سوخت خواهیم بود. طبق آمار موجود، حدود 61 درصد بنزین توسط خودروهای سواری، 21 درصد توسط وانت‌ها، 8 درصد توسط تاکسی‌ها، 6 درصد توسط موتورسیکلت‌ها و 4درصد توسط کامیون و کامیونت‌ها مصرف می‌شود.

     متغیر قدرت خرید

در تعیین قیمت بنزین در کشورها قدرت خرید مردم نکته‌ای مهم و اساسی است. یعنی بهتر است گران یا ارزان بودن کالا بر اساس متوسط درآمد مردم و قدرت خرید آنها مورد بررسی و سنجش قرار گیرد.

برای مثال مقایسه‌ای بین کشورها انجام شده که نشان می‌دهد برای خرید 40 لیتر بنزین در ماه، چند درصد از درآمد ماهیانه مردم باید اختصاص یابد. بر اساس این گزارش، در قطر مردم برای خرید40 لیتر بنزین، فقط 4/0درصد از درآمد ماهیانه‌شان را هزینه می‌کنند. در فرانسه 2 درصد، در پاکستان 23 درصد و در نپال مردم باید نصف درآمد ماهیانه‌شان را پرداخت کنند.

بر اساس اطلاعات هزینه-درآمد خانوار در سال 1397 درآمد متوسط ماهیانه هر خانوار شهری برابر 6/3 میلیون تومان بوده است. چنانچه نسبت هزینه‌های مصرف 40 لیتر بنزین در ماه را به درآمد فوق تقسیم کنیم به رقم 1/1 درصد می‌رسیم. این نسبت در مقایسه با اکثر کشورهای نفتی بالا و در مقایسه با اکثر کشورهای توسعه‌یافته پایین است. بنابراین با وجود پایین بودن قیمت بنزین در کشور، اما سهم آن در مقیاس جهانی چندان پایین نیست. این موضوعی است که در بحث آزادسازی یا افزایش قیمت حامل‌ها از جمله بنزین، باید مد نظر تصمیم‌گیران قرار گیرد. نکته دیگری که در این مقایسه روشن می‌شود، این است که رابطه مستقیمی بین ارزانی قیمت سوخت و مصرف سرانه آن در کشورهای مختلف وجود دارد. یعنی کشورهایی مثل قطر، کویت، امریکا و عربستان که سهم هزینه سوخت از متوسط درآمد سرانه آنها بسیار پایین است، بالاترین مصرف سرانه بنزین در جهان را به خود اختصاص داده‌اند.

     سهم بنزین از یارانه پنهان

بر اساس این گزارش برای محاسبه اینکه دولت چه مبلغی یارانه بابت مصرف انرژی و سوخت هزینه می‌کند، رویکردها و روش‌های متفاوتی وجود دارد. عده‌ای معتقدند چون کشور ما تولیدکننده نفت و فرآورده‌های آن است، دولت باید هزینه تولید یا قیمت تمام شده را ملاک عمل قرار دهد. عده‌ای دیگر معتقد به در نظر گرفتن قیمت‌های جهانی برای محاسبه یارانه‌ها هستند زیرا دولت می‌تواند مازاد مصرف داخلی را به قیمت جهانی بفروشد در حالی که افزایش مصرف داخلی باعث کاهش انتفاع دولت از محل صادرات می‌شود و نیز ممکن است میزان مصرف بیش از تولید داخلی باشد که در این صورت، واردات با قیمت‌های جهانی صورت خواهد گرفت. به هر حال نظرات متفاوت و روش‌های متفاوتی در این خصوص وجود دارد که هر کدام می‌تواند مبنای محاسبه و در نهایت تصمیم قرار بگیرد.

در سال 1394 حدود 23/2 میلیارد دلار معادل 7700 میلیارد تومان یارانه پنهان در عرضه بنزین مستتر بوده، در سال 1395 این رقم بیش از 8 هزار میلیارد تومان، در سال 1396 بیش از 11 هزار میلیارد تومان و در سال 1397 با شرایط به وجود آمده در کشور به 117 هزار میلیارد تومان رسیده است و اگر مصرف بنزین در پایان سال 1398 به 5/36 میلیارد لیتر برسد، رقم یارانه پنهان مربوط به آن 132 هزار میلیارد تومان معادل 12 میلیارد دلار برآورد می‌شود. با مراجعه به سهم وسایل نقلیه در مصرف بنزین، سهم یارانه وسایل نقلیه مشخص می‌شود. یعنی 61 درصد یارانه بنزین بابت مصرف سواری‌های شخصی، 21 درصد یارانه بابت مصرف وانت‌ها و 8 درصد یارانه سهم تاکسی‌ها، 6 درصد سهم موتورسیکلت‌ها و 4 درصد هم سهم کامیون و کامیونت‌هاست.