تعادل|
بررسی مقاصد عمده صادرات غیرنفتی و نیز مبادی اصلی واردات کالایی ایران تا پایان دیماه سال 1397، نشان‌دهنده عدم تغییر فاحش شرکای تجاری ایران در بازه زمانی یاد شده است. گزارش معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران نشان می‌دهد در ده ماهه نخست 1397، چین بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران در زمینه واردات و صادرات بوده است. نکته جالب این گزارش اما تغییر جایگاه عراق در زمینه واردات کالا از ایران است. عراق طی این مدت حدود 7.51 میلیارد دلار کالا از ایران وارد کرده که تنها 100 میلیون دلار کمتر از صادرات اقلام غیرنفتی ایران به چین است. به این ترتیب، به نظر می‌رسد احتمال بدل شدن عراق به عنوان بزرگ‌ترین مقصد صادرات غیرنفتی ایران تا پایان سال جاری وجود داشته باشد. البته مطابق آمارها در ۷ماه منتهی به مهر 97، «عراق» با سهم ۲۱درصدی از کل صادرات در جایگاه اولین مقصد عمده صادرات کالاهای غیرنفتی قرار گرفت. از آنسو، براساس تصویر آماری، مبادی عمده واردات کالایی به ایران در 10 ماه نخست سال جاری تغییر عمده‌ای نداشته است. با این همه، می‌توان به کسب جایگاه دوازدهمین تأمین‌کننده اقلام وارداتی ایران از سوی «انگلستان» اشاره کرد، در حالی که این کشور تا پیش از عقد برجام، به ندرت در میان فهرست مبادی عمده واردات کالایی به ایران قرار می‌گرفت.
مورد خاص عراق
بررسی 20 مقصد عمده صادرات بدون احتساب نفت خام ایران طی 10 ماهه ابتدایی منتهی به دی سال جاری اما نشان‌دهنده آن است که چینی‌ها، همچنان جایگاه سنتی خود به عنوان بزرگ‌ترین خریدار کالاهای ایران را حفظ کرده‌اند. بر این اساس، طی این مدت، چین حدود 7.52 میلیارد دلار کالا از ایران وارد کرده است. این در حالی است که جایگاه دومین واردکننده بزرگ کالاهای غیرنفتی ایران در سال جاری تغییر کرده است. بر این اساس، عراقی‌ها تا پایان دیماه سال 1397، با واردات حدود 7.51 میلیارد دلار کالای غیرنفتی از ایران، بالاترین رشد را در واردات از ایران به خود اختصاص داده‌اند. اعداد نیز نمایانگر آن هستند که عراق ممکن است تا پایان سال، جایگاه سنتی چین به عنوان بزرگ‌ترین مقصد صادرات کالاهای غیرنفتی ایران را از آن خود کند.
البته جزییات آمارهای گمرک در فصل پاییز از تغییر شریک اول تجارت خارجی ایران حکایت داشت. بهطوریکه مطابق آمارها در ۷ماه منتهی به مهر 97، «عراق» با سهم ۲۱درصدی از کل صادرات در جایگاه اولین مقصد عمده صادرات کالاهای غیرنفتی قرار گرفته است. این در حالی است که سال‌ها این جایگاه در اختیار کشور چین بود. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که افزایش هزینه‌های تجاری باعث شده تا تجار به‌منظور کسب سود بیشتر با صرف هزینه کمتر به تجارت با کشورهای همسایه تمایل بیشتری پیدا کنند. در مدت زمان مورد بررسی ۵ میلیارد و ۷۳۰ میلیون دلار کالا به عراق صادر شده است.
نکته آن است که در نظر گرفتن «عراق» به عنوان دومین مقصد صادرات کالاهای غیرنفتی ایران، از جانب برخی از فعالان اقتصادی مورد انتقاد قرار گرفته است، چرا که عمده مبادلات تجاری میان ایران و عراق، نه در قالب دلار و حتی دینار عراق، که در قالب ریال ایران انجام می‌گیرد. این موضوع موجب عدم بهره مندی ایران از فواید صادرات به عراق (نظیر تقویت واحد پول ملی کشور و نیز تزریق دلارهای حاصل از صادرات به اقتصاد کشور) می‌شود. از دیگر سو، یکی از داغ‌ترین مباحث میان فعالان اقتصادی صادرکننده کالا و خدمات به عراق و بانک مرکزی، اجرای تعهدسپاری ارزی در مورد صادرات ایران به عراق و افغانستان بوده است. به گفته فعالان اقتصادی، از آنجا که صادرات به عراق در قالب ریال ایران انجام می‌گیرد، بانک مرکزی نباید بازگشت ارزهای صادراتی در قالب دلار در مورد صادرات به این کشور را داشته باشد. با این همه، بانک مرکزی همین اواخر در بازگشت به مصوبه‌ای، اجرای تعهدسپاری ارزی در مورد صادرات به عراق را تنها پس از تاریخ 16 مردادماه سال جاری، الزامی دانسته است.
سومین مقصد عمده صادرات کالاهای غیرنفتی ایران نیز «امارات متحده عربی» است که تا پایان دی ماه سال جاری، حدود 5.31 میلیارد دلار کالا از ایران وارد کرده است. «افغانستان» اما در همین مدت حدود 2.53 میلیارد دلار کالا از ایران وارد کرده و به این ترتیب، جایگاه چهارمین واردکننده عمده کالاهای غیرنفتی ایران را در 10 ماهه نخست سال جاری به خود اختصاص داده است. ترکیه با واردات حدود 2.02 میلیارد دلار کالای غیرنفتی از ایران، پنجمین مقصد صادرات غیرنفتی ایران طی این مدت بوده است. «هند» نیز به عنوان ششمین مقصد صادرات غیرنفتی ایران، در ده ماهه نخست سال جاری حدود 1.71 میلیارد دلار کالا از ایران وارد کرده است.
«کره جنوبی» از دیگر شرکای آسیای شرقی ایران، با واردات حدود 1.1 میلیارد دلار، پاکستان با واردات حدود یک میلیارد دلار، اندونزی با واردات حدود 644 میلیون دلار، عمان با واردات 639 میلیون دلار، تایلند با واردات حدود 580 میلیون دلار، جمهوری آذربایجان با واردات حدود 340 میلیون دلار و ترکمنستان با واردات حدود 324 میلیون دلار، در رده‌های هفتم تا چهاردهم بزرگ‌ترین مقاصد صادرات کالاهای غیرنفتی در ده ماهه نخست منتهی به دی ماه سال جاری ایستاده‌اند. این در حالی است که برآورد میزان صادرات به کشورهایی از جمله «جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و ارمنستان» نیز با انتقاداتی همراه بوده است. توضیح اینکه برخی شهروندان این کشورها با عبور از مرز ایران، به خرید از بازارچه‌های مرزی می‌پردازند و این خریدها، در برخی موارد، به عنوان صادرات کالایی از ایران تلقی می‌شوند، موضوعی است که به اعتقاد برخی کارشناسان در زمره تجارت چمدانی و نه صادرات طبقه‌بندی می‌شود، چرا که میزان انتفاع دولت در قالب دریافت عوارض گمرکی، در تمام موارد تجارت چمدانی وجود ندارد.
جایگاه اروپایی ها
نخستین مقصد اروپایی در زمینه صادرات غیرنفتی ایران اما «ایتالیا» است که طی ده ماهه نخست سال جاری، حدود 329 میلیون دلار کالا از ایران وارد کرده است. این کشور در جایگاه پانزدهمین مقصد صادراتی کالاهای غیرنفتی ایران قرار دارد. شانزدهمین مقصد صادرات غیرنفتی ایران طی مدت مورد اشاره در بالا اما «مالزی» است که 220 میلیون دلار کالا از ایران وارد کرده است. اما «روسیه» با قرار گرفتن در جایگاه هفدهمین مقصد صادرات کالاهای غیرنفتی ایران در ده ماهه نخست سال جاری، تنها 219 میلیون دلار کالا از ایران وارد کرده و این در حالی است که پتانسیل صادرات کالاهای غیرنفتی ایران به این کشور، بسیار بیش از این است. عدم همخوانی استانداردهای تولید، بزرگ‌ترین مانع صادرات ایران به این کشور عنوان شده است.
«مصر» دیگر شریک تجاری ایران هم با واردات حدود 216 میلیون دلار، تنها کشور آفریقایی حاضر در فهرست 20 مقصد نخست صادراتی کالاهای غیرنفتی ایران است. «آلمان» از دیگر شرکای اروپایی ایران نیز با واردات حدود 215 میلیون دلار کالای غیرنفتی از ایران در این مدت، نوزدهمین واردکننده عمده از ایران بوده است. براساس آمارها، «کویت» در جدول تجاری ایران، در رتبه بیستم قرار دارد. بهطوریکه مطابق آمارها، این کشور در این بازه زمانی، حدود 214 میلیون دلار کالا از ایران وارد کرده و بیستمین مقصد عمده صادرات غیرنفتی ایران بوده است.
فهرست تقریبا ثابت مبادی وارداتی ایران
از سوی دیگر، فهرست مبادی واردات کالایی ایران تا پایان دیماه سال جاری، تغییر چشمگیری در قیاس با سال‌های گذشته نداشته است. بهطوریکه مطابق جدول آماری، نخستین شریک تجاری در فهرست صادرکنندگان کالایی ایران در این بازه زمانی، «چین» است که طی این مدت، حدود 8.9 میلیارد دلار کالا به ایران صادر کرده است. «امارات متحده عربی» نیز با صادرات حدود 5.45 میلیارد دلار کالا به ایران در مدت یاد شده، همچنان جایگاه سنتی خود به عنوان دومین صادرکننده بزرگ کالایی به ایران را حفظ کرده است. این اما در حالی است که به دلیل اعمال تحریم‌ها، میزان صادرات این کشور به ایران کاهش چشمگیری در مقایسه به سال‌های گذشته داشته است. «ترکیه» نیز با صادرات حدود 2.03 میلیارد دلار، سومین صادرکننده کالا به ایران در این مدت بوده است.
«آلمان» از دیگر شرکای اروپایی ایران است که در بازه زمانی یاد شده، با صادرات حدود 2 میلیارد دلار کالا به ایران، چهارمین مبدا واردات ایران بوده است. این کشور نیز جایگاه سنتی خود به عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده اروپایی کالا به ایران را در مدت زمان مورد اشاره حفظ کرده است. «هند» پنجمین مبدا وارداتی ایران تا پایان دیماه 97 بوده است که طی این مدت، حدود 1.92 میلیارد دلار کالا به ایران صادر کرده است. «کره جنوبی» نیز با صادرات حدود 1.9 میلیارد دلار، ششمین تأمین‌کننده کالای وارداتی ایران در مدت یاد شده بوده است. همچنین براساس جدول آماری، «سوییس» با صادرات حدود 1.89 میلیارد دلار، «روسیه» با صادرات حدود 1.03 میلیارد دلار، «ایتالیا» با صادرات حدود 955 میلیون دلار، «فرانسه» با صادرات حدود 951 میلیون دلار و «هلند» هم با صادرات حدود 940 میلیون دلار، به ترتیب در جایگاه‌های هفتم تا یازدهم تأمین‌کنندگان کالاهای وارداتی به ایران در 10 ماه منتهی به دی سال جاری قرار گرفته‌اند. اما تصویر مبادی وارداتی ایران همچنین نشان از این دارد، که «انگلستان» با صادرات حدود 799 میلیون دلار کالا به ایران در مدت یاد شده، جایگاه دوازدهم تأمین‌کنندگان کالایی ایران در این مدت را به خود اختصاص داده و این در حالی است که این کشور تا پیش از برجام به ندرت در میان مبادی اصلی واردات ایران قرار می‌گرفت.
«سنگاپور» با صادرات حدود 762 میلیون دلار، «اتریش» با صادرات حدود 407 میلیون دلار، «ژاپن» با صادرات حدود 405 میلیون دلار، «عمان» با صادرات حدود 403 میلیون دلار، «برزیل» با حدود 373 میلیون دلار، «اسپانیا» با صادرات حدود 361 میلیون دلار، «مالزی» با صادرات حدود 358 میلیون دلار و «بلژیک» با حدود 354 میلیون دلار صادرات، در جایگاه‌های سیزدهم تا بیستم مبادی اصلی واردات به ایران در این بازه زمانی قرار گرفته‌اند. این در حالی است که بر خلاف مقاصد صادراتی ایران در این مدت، تقریبا نیمی از مبادی وارداتی ایران طی این مدت اروپایی بوده‌اند. بر این اساس، حدود 9 کشور از 20 مبدا اصلی وارداتی ایران در ده ماهه ابتدایی سال جاری، کشورهای اروپایی بوده‌اند.
