گروه بورس|
غلامرضا ابوترابی در خصوص تامین مالی از طریق انتشار صکوک در ابتدای سال جاری گفت: با توجه به اینکه موافقت اصولی جهت تامین مالی از طریق انتشار صکوک توسط سازمان بورس و اوراق بهادار برای شرکت‌های گروه بین‌المللی آبادراهان پارس، شرکت سرمایه‌گذاری مسکن جنوب، پارس خودرو، لابراتوارهای سینا دارو، ایران خودرو و شرکت سرمایه‌گذاری توسعه صنعت و تجارت صادر شده، به نظر می‌رسد در اردیبهشت ماه سال جاری شاهد انتشار صکوک توسط شرکت‌های سرمایه‌گذاری مسکن جنوب، ایران خودرو، لابراتوارهای سینا دارو و پارس‌خودرو به حجم ده هزار میلیارد ریال باشیم.
مدیرعامل شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه در خصوص اقداماتی که می‌توان در بازارسرمایه برای بهبود روند تامین مالی انجام داد، گفت: نخستین نکته در این رابطه، اهمیت به فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی است؛ همچنین بحث شناخت اشخاص حقوقی به خصوص بانیان در حوزه تامین مالی از طریق اوراق صکوک موضوع مهمی است که باید به آن توجه شود. وی در پاسخ به این پرسش که چه اقداماتی لازم است تا حجم تامین مالی از طریق بازارسرمایه افزایش یابد، تصریح کرد: به نظر می‌رسد در این رابطه، هر دو بخش بازارسرمایه و بازار پول مهم و تاثیرگذار هستند. در نظر داشته باشید که بازارسرمایه به تنهایی نمی‌تواند تامین مالی کلیه بخش‌های اقتصادی را به دوش بکشد؛ البته در حال حاضر بازار پول نیز به تنهایی قادر به تامین مالی کلیه بخش‌های اقتصادی نیست. بنابراین بازار پول و بازار سرمایه باید در کنار یکدیگر وظیفه تامین مالی شرکتها را ایفا کنند و در این خصوص سهم بازار سرمایه باید بیش از گذشته ارتقاء یابد.
ابوترابی تصریح کرد: در حال حاضر با توجه به مشکلات نظام بانکی در تجهیز منابع مالی بنگاههای تولیدی، نقش بازار سرمایه در حل نیازهای مالی بنگاهها حائز اهمیت است.
این مقام مسوول در ادامه افزود: شرکتها با وجوه حاصل از انتشار صکوک جهت تامین نقدینگی، طرح‌های توسعه‌‌ای، اتمام و تکمیل پروژه‌ها و غیره استفاده می‌‌کنند. بازده هر یک از سرمایه‌‌گذاری‌‌های فوق باید از بازده صنعت مربوطه بیشتر بوده تا برای آن شرکت مقرون به صرفه شود. در نظر گرفتن این رویکرد، می‌تواند در تامین مالی بخش‌های مختلف بازارسرمایه رشد چشمگیری ایجاد کند.
ابوترابی کل صکوک منتشره در سال ۹۷ را حدود ۹ هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان اعلام کرد و گفت: این حجم توسط ۱۸ شرکت (بورسی و غیربورسی) جهت تامین مالی اقدام شده است. لازم به ذکر است که بیشترین حجم، به ترتیب مربوط به اوراق اجاره به میزان ۵۳,۷۷۰ میلیارد ریال، اوراق منفعت به میزان ۳۰,۴۵۰ میلیارد ریال، اوراق مرابحه به میزان ۸,۰۰۰ میلیارد ریال و مبلغ ۲,۰۰۰ میلیارد ریال صکوک رهنی بوده است.
وی اضافه کرد: یکی از چالشهای بنگاههای تولیدی در شرایط فعلی اقتصاد ایران قرار گرفتن این بنگاهها در تنگنای مالی به واسطه افزایش ناگهانی هزینه‌های تولید و مشکل سرمایه در گردش است. بازارهای مالی در این شرایط خطیر می‌توانند نقش مهمی در تامین نقدینگی مورد نیاز این بنگاهها در کوتاه‌مدت ایفا کنند. به گزارش سنا، مدیرعامل شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه، بهبود فضای سرمایه‌گذاری و تولید را از طریق بازارهای مالی، مهم‌ترین عامل در رونق تولید ملی معرفی کرد و افزود: بازارهای مالی موتور اصلی تقویت تولید ملی است و کشورها برای تقویت تولید ملی از ظرفیت بازار مالی خود استفاده می‌‌کنند. این مقام مسوول در پایان بیان کرد: در حوزه قوانین و مقررات نیز باید دستورالعمل‌ها بار دیگر مورد بازنگری قرار گرفته و قوانین و مقررات دست و پاگیر حذف شود چراکه این امر سبب می‌شود تا شرکتها با دقت و سرعت بیشتری در حوزه تامین مالی گام بردارند. همچنین لازم است در خصوص تامین مالی از طریق انتشار صکوک، شناخت کافی صورت گرفته و در این راستا رسانه‌ها در شناسایی هر چه بهتر بازارسرمایه به عموم و خصوصا بانیان اقدام کنند.
استانداردهای بین‌المللی صکوک اجاره
پژوهشکده پولی و بانکی در گزارشی استاندارد شرعی سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلامی درباره صکوک سرمایه‌گذاری را مورد بررسی قرار داده است. بر اساس این گزارش به تبیین وجوه اختلاف این استانداردها با مصوبات کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار به عنوان مرجع شرعی مربوط به بازار اوراق بهادار ایران پرداخته است.
به گزارش «تعادل» یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های لازم در بازار اوراق بهادار اسلامی یا صکوک، استانداردسازی ضوابط و مقررات شرعی مربوط به این بازار است. سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلامی از جمله نهادهایی است که تاکنون استانداردهای شرعی گوناگونی در زمینه فعالیت موسسات مالی اسلامی منتشر کرده است. این سازمان، یک نهاد بین‌المللی غیرانتفاعی و مستقل است که مجموعه استانداردهای شرعی، حسابداری و حسابرسی، راهبری و اخلاقی مبتنی بر شریعت اسلامی را برای استفاده بانک‌ها و موسسات مالی اسلامی تدوین و عرضه می‌کند. این سازمان بیش از ۲00 عضو از کشورهای مختلف دنیا دارد که بانک‌های مرکزی، موسسات مالی اسلامی و دیگر فعالان صنعت بانکداری و مالی اسلامی را دربر می‌گیرد.
امروزه استانداردهای تدوین شده توسط این سازمان توانسته است نظر مساعد و حمایت کشورهای مختلف را به خود جلب کند. به نحوی که در برخی از کشورهای اسلامی مانند بحرین، دبی، اردن، لبنان، قطر، سودان و سوریه این استانداردها به نحو کامل مورد استفاده قرار می‌گیرد. برخی از نهادهای مالی در استرالیا، اندونزی، مالزی، پاکستان، عربستان سعودی و آفریقای جنوبی نیز بر مبنای استانداردهای سازمان مذکور، دستورالعمل‌ها و رهنمودهای متناسبی را منتشر کرده‌اند. یکی از استانداردهای مهم این نهاد، استاندارد شرعی شماره ۱7 درباره صکوک سرمایه‌گذاری است که در سال ۲003 میلادی به تصویب رسیده است. بر همین اساس پژوهشکده پولی و بانکی در گزارشی ضمن ارایه متن کامل ترجمه این استاندارد، سعی کرده تا، نکات و به ویژه وجوه اختلاف آن با مصوبات کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار به عنوان مرجع شرعی مربوط به بازار اوراق بهادار در ایران توسط نویسندگان تبیین شود. این امر از آن جهت حائز اهمیت است که به منظور گسترش و تعمیق بازار اوراق بهادار اسلامی در کشور به ویژه در سطح بین‌المللی، انطباق با استانداردهای بین‌المللی همانند استانداردهای شرعی (AAOIFI) و در صورت لزوم بررسی راهکارهای مناسب برای رفع چالشهای فقهی مربوط به این بازار ضرورت دارد. صکوک سرمایه‌گذاری، گواهی‌های با ارزش اسمی یکسان است که پس از اتمام عملیات پذیره‌نویسی، بیانگر پرداخت مبلغ اسمی مندرج در آن توسط خریدار به ناشر است و دارنده آن مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌های فیزیکی، خدمات، منافع حاصل از دارایی یا ذی‌نفع یک پروژه یا فعالیت سرمایه‌گذاری خاص می‌شود. علت استفاده از عنوان صکوک سرمایه‌گذاری در این استاندارد، تمایز آن از سهام و اوراق قرضه است.
در ادامه این گزارش انواع صکوک از منظر رابطه بین دو طرف قرارداد و نوع قرارداد و جایگاه آن در شریعت تشریح شده است که در اینجا به چند نمونه از آنها اشاره می‌شود.
صکوک اجاره
ناشر صکوک، فروشنده دارایی‌های اجاره‌ای یا دارایی تعهد شده برای اجاره است. دارندگان اوراق، خریداران دارایی محسوب می‌شوند و وجوه جمع‌آوری شده از طریق پذیره‌نویسی، مبلغ خرید دارایی است. دارندگان اوراق مالکان مشاع دارایی‌اند و در سود و زیان حاصل بر مبنای مشارکت بین آنها سهیم‌اند.
اجاره عقدی است که به موجب آن مستاجر مالک منافع عین مستاجره می‌شود. از جمله احکام عقد اجاره معین بودن عین مستاجره و تعیین مدت است. در صورتی که در انتشار اوراق اجاره، احکام آن رعایت شود با اشکال شرعی مواجه نخواهد بود. به‌نظر می‌رسد در این اوراق، دارایی در مقابل اجاره‌بهای معین برای مدت معینی به مستاجر اجاره داده می‌شود و در قرارداد اجاره، شرط می‌شود که در سررسید، موسسه ناشر اوراق حق اختیار فروش دارایی به قیمت معین به مستاجر را داشته باشد. این شکل از اوراق اجاره که با حق اختیار فروش همراه است، از جهت فقهی هیچ اشکالی ندارد و قابل اجرا است، از همین روی کمیته فقهی سازمان بورس اوراق بهادار، انتشار اوراق اجاره در بازار سرمایه را در تاریخ ۱۱/۵/۱3۸۹ تایید کرده است.
صکوک منفعت
اولین نوع این اوراق، صکوک منفعت دارایی موجود به شمار می‌رود. ناشر اوراق، فروشنده منافع دارایی موجود و دارندگان اوراق، خریداران منافع‌اند. وجوه حاصل از پذیره‌نویسی، مبلغ خرید منافع است. دارندگان اوراق مالکان مشاع منافع‌اند و در مزایا و ریسک‌های آن سهیم‌اند.
صکوک منفعت، یکی از ابزارهای تامین مالی است که به موجب آن، سرمایه‌گذار در این صکوک، مالک منفعت دارایی معینی در طی زمان معینی خواهد بود و بعد از اتمام دوره سررسید، مالکیت آن منفعت به بانی برخواهد گشت. مبنای انتشار این صکوک می‌تواند به صورت بیع حق، باشد؛ چرا که فقهای معاصر مالکیت داشتن حق و قرار گرفتن آن به عنوان مبیع را پذیرفته‌اند. افزون بر این، این صکوک را می‌توان بر مبنای بیع منفعت منتشر کرد. برخی از فقها همچون امام‌خمینی (ره) و آیت‌الله مکارم‌شیرازی اشتراط عین بودن بیع را لازم ندانسته و بر این باورند که می‌توان منافع و خدمات را نیز در قالب قرارداد بیع منعقد کرد. انتشار صکوک منفعت در بازار سرمایه ایران مطابق دستورالعملی که در ۲۴ ماده و ۹ تبصره در تاریخ 3۱/03/۹۶ به تصویب هیات‌مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار رسیده است، مجاز شمرده شده است.
صکوک منفعت دارایی آینده
ناشر اوراق، فروشنده منافع دارایی آینده و دارندگان اوراق خریداران منافع‌اند. وجوه حاصل از پذیره‌نویسی، قیمت خرید منافع است. دارندگان اوراق مالکان مشاع منافع‌اند و در مزایا و ریسک‌های آن سهیم‌اند.
شرکتها و موسسه‌های خدماتی گاهی برای تامین سرمایه در گردش یا توسعه فعالیت‌های اقتصادی، نیازمند پول می‌شوند و حاضرند بخشی از خدمات آینده خود را از پیش واگذار کنند. بر خلاف صکوک منفعت دارایی موجود که بر مبنای عین دارایی انجام می‌شد، مانند ساختمان، ملک، ماشین‌آلات و تجهیزات؛ در صکوک منفعت دارایی آینده، این اوراق بر مبنای درآمد یا عواید مستمر از یک دارایی منتشر می‌شود. به عنوان مثال پیمانکار ساخت یک بزرگراه بر اساس قرارداد تا چند سال مالک عواید بزرگراهی است که آن را تکمیل کرده و می‌تواند برای مدت مشخص از عوارض دریافت شده بهره‌برداری کند. بر اساس نظر کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار نیز، انتشار اوراق منفعت برای انتقال منافع آتی سهام دولت از نظر فقهی صحیح است
صکوک خدمات
ناشر اوراق، فروشنده خدمات و دارندگان اوراق خریداران خدمات‌اند. وجوه حاصل از پذیره‌نویسی، قیمت خرید خدمات است. دارندگان اوراق می‌توانند سودهای مطرح شده در موارد الف، ب و ج را بفروشند و نیز می‌توانند از فروش مجدد منافع کسب درآمد کنند.
صکوک خدمات می‌تواند بر مبنای قرارداد مرابحه منتشر شود. مرابحه یکی از انواع قرارداد است که که فروشنده قیمت تمام شده کالا شامل قیمت خرید، هزینه‌های حمل و نقل و نگهداری و هزینه‌های دیگر مرتبط را به اطلاع مشتری میرساند، سپس تقاضای مبلغ یا درصدی اضافی به عنوان سود می‌کند. بر اساس نظر آن گروه از فقها، که عین بودن را شرط مبیع نمی‌دانند، می‌توان قلمرو قرارداد مرابحه را به فروش منافع و خدمات نیز توسعه داد.
