رقابت چک و تراکنش‌های بانکی در جابه‌جایی پول

گروه بانک و بیمه  محسن شمشیری

با وجود مبلغ 143 هزار میلیارد تومانی تراکنش بانکی با یک میلیارد و 360 میلیون تراکنش در شبکه بانکداری الکترونیک و شاپرک، وصولی چک‌های عادی و رمزدار نیز 136 هزار میلیارد تومان با 9میلیون و 51 هزار فقره چک عادی و رمزدار بوده که اگرچه از نظر مبلغ تقریبا نزدیک به هم هستند و تراکنش‌ها از وصولی چک‌ها در جابه‌جایی پول سبقت گرفته‌اند، اما از نظر تعداد فاصله بسیاری بین آنها وجود دارد و چک‌های عادی و رمزدار وصول شده با حدود 0.66درصد تعداد تراکنش‌ها تقریبا به اندازه تراکنش‌های بانکی در جابه‌جایی پول سهم داشته‌اند و روی هم رفته در مهرماه 96 معادل 279هزار میلیارد تومان جابه‌جایی پول و مبادله بانکی در بین حساب‌های بانکی و شرکت‌های پرداخت انجام شده است.

به گزارش «تعادل»، بالغ بر 1491 هزار میلیارد ریال چک شامل عادی و رمز‌دار مبادله شده که 1360هزار میلیارد ریال آن شامل ٤٨٤ هزار میلیارد ریال چک عادی و حدود ٨٧٦ هزار میلیارد ریال چک رمزدار وصول شده و 131 هزار میلیارد ریال از چک‌های عادی برگشت خورده است. به عبارت دیگر، 21.3درصد مبلغ چک‌های عادی مبادله شده یا 8.8درصد از مبلغ کل چک‌های عادی و رمزدار مبادله شده برگشت خورده است.

این موضوع نشان می‌دهد که نه تنها سهم چک‌های رمزدار از جابه‌جایی پول بسیار بالاتر از چک‌های عادی است بلکه حتی با سهم 35.6درصد چک‌های عادی نیز رقم برگشتی‌ها 21.3درصد چک‌های عادی است و با وجود سهم کم چک عادی از جابه‌جایی پول، همچنان با معضل برگشتی‌ها و نوعی بی‌اعتمادی و کاهش اعتبار چک مواجه است و همین موضوع باعث شده که استقبال از چک رمزدار در خرید ملک و زمین و خودرو و... سایر کالاها افزایش پیدا کند.  وضعیت وصولی و برگشتی‌ها و مبادله چک‌ها در مهرماه 96 نشان می‌دهد که 21.3درصد مبلغ و 15.7درصد تعداد چک‌های مبادله برگشت خورده و از چک‌های وصول شده نیز سهم چک‌های رمزدار از مبلغ بیش از 64.4درصد و از تعداد چک‌های وصول شده معادل 7.2درصد بوده است.

در مهرماه سال ۱۳۹۶ در کل کشور بالغ بر 9.9میلیون فقره چک به ارزشی حدود ۶۱۵هزار میلیارد ریال مبادله شد که از این تعداد، حدود 1.6میلیون فقره چک به ارزشی حدود ۱۳۱هزار میلیارد ریال برگشت داده شده است.  سهم ارزشی چک‌های برگشتی در مهرماه سال جاری نسبت به ماه قبل از آن 21.8درصد به 21.3درصد کاهش و سهم تعدادی از آن 15.6درصد به 15.7درصد افزایش یافت. به این ترتیب، 15.7درصد از تعداد و 21.3درصد از ارزش کل چک‌های مبادله‌یی مهرماه سال جاری را چک‌های برگشتی تشکیل می‌دهد که سهم ارزشی این چک‌ها نسبت به ماه قبل کاهش و نسبت به مهرماه سال گذشته افزایش یافته است. سهم تعدادی چک‌های برگشتی نیز نسبت به ماه قبل و مهرماه سال گذشته افزایش داشته است.

طبق آمار موجود، بخش عمده‌یی از چک‌ها به‌دلیل فقدان یا کسری موجودی برگشت داده شده است، به‌طوری‌که در مهرماه سال جاری 97.2درصد از تعداد و 96.4درصد از ارزش کل چک‌های برگشتی به‌دلیل کسری یا فقدان موجودی بوده است.

در مهر ماه ١٣٩٦، در کل کشور 15.7درصد از کـل تعـداد چک‌های مبادلـه‌یی و 21.3درصد از کل مبلغ چک‌های مبادله‌یی یعنی حدود 1.6میلیون فقــره چک به مبلغی حدود ١٣١هزار میلیارد ریال برگشت داده شده است.  در استان تهران 15.3درصد از کل تعداد چک‌های مبادله‌یی و 19.3درصد از کل مبلغ چک‌های مبادله‌یی یعنی بـالغ بـر ٥٣٥ هـزار فقـره چک به مبلغی حدود ٧٠ هزار میلیارد ریال برگشت داده شد.

در ماه مذکور بین سایر استان‌های کشور بیشترین نسبت مبالغ چک‌های برگشتی به کل مبـالغ چک‌های مبادلـه شـده در اسـتان بـه ترتیـب بـه استان‌های هرمزگان (37.8درصد)، لرستان (33.6درصد) و ایلام (32.8درصد) اختصاص یافته است و استان‌های گیلان (17.2درصد)، البرز و کرمانشاه هر یک (17.6درصد) و خوزستان (19.1درصـد) کمترین نسبت مبالغ چک‌های برگشتی به کل مبالغ چک‌های مبادله شده در استان را به خود اختصاص داده‌اند.

بالغ بر 1.5میلیون فقره چک به مبلغی حدود ١٢٦هزار میلیارد ریال به دلایل کسری یا فقدان موجودی برگشت داده شده است. در واقع در کل کشور از نظر تعداد 97.2درصد و از نظر مبلغ 96.4درصد از کل چک‌های برگشتی به دلایل کسری یا فقدان موجودی بوده است.  در استان تهران حدود ٥١٧ هزار فقره چک به مبلغی بالغ بر ٦٧هزار میلیارد ریال به دلایل کسری یا فقدان موجودی برگشت داده شده است. درواقـع در استان تهران از نظر تعدد 96.5درصد و از نظر مبلغ ٩٦درصد از کل چک‌های برگشتی به دلایل کسری یا فقدان موجودی بوده است.

بیشترین نسبت مبالغ چک‌های برگشتی به دلایل کسری یا فقدان موجودی به کل مبالغ چک‌های برگشتی در استان به ترتیب به استان‌های بوشهر (98.5درصد)، هرمزگان (98.4درصد) و ایلام و یزد هر یک (97.9درصد) اختصاص یافته است و استان‌های خراسان‌جنوبی (83.8 درصد)، مرکزی (93.6 درصـد) و سیستان‌وبلوچستان (94.5درصد) کمترین نسبت مبالغ چک‌های برگشتی به دلایل کسری یا فقدان موجودی به کل مبالغ چک‌های برگشتی در استان را به خود اختصاص داده است.

در کـل کشـور بـالغ بـر ٩/٩میلیـون فقـره چـک بـه مبلغـی حـدود ٦١٥هزار میلیارد ریال مبادله شد کـه نسـبت بـه مـاه قبـل از نظـر تعـداد و مبلـغ بـه ترتیـب 8.3 و 4.3 درصد افزایش نشان می‌دهد.

در استان تهـران بـالغ بـر 3.5میلیـون فقـره چـک بـه مبلغـی حـدود ٣٦٣هزار میلیارد ریال مبادله شد. همچنین 52.9درصد از تعداد چک‌های مبادله‌یی کل کشور در سه استان تهـران، اصفهان و خراسان رضوی مبادله شده است که به ترتیب با 35.4درصد، 9.4 درصد و 8.1درصد بیشترین سهم را در مقایسه با سایر استان‌ها دارا بوده‌اند.  همچنـین بـه لحـاظ مبلـغ 69.8 درصـد از مبـالغ چک‌های فـوق در سـه اسـتان تهـران (٥٩درصد)، اصفهان (5.6درصد) و خراسـان رضـوی (5.2درصـد) مبادلـه شده اسـت کـه بیشترین سهم را در مقایسه با سایر استان‌ها دارا بوده‌اند.

در مهــر مــاه ١٣٩٦، در کــل کشــور حــدود 8.4میلیــون فقــره چــک بــه مبلغــی حــدود ٤٨٤هزار میلیارد ریال معادل 84.3درصد از کل تعداد چک‌های مبادله‌یی و 78.7درصد از کل مبلغ چک‌های مبادله‌یی وصول شد کـه نسـبت بـه مـاه قبـل از نظـر تعـداد و مبلـغ بـه ترتیـب 8.2 درصد و 5 درصد افزایش نشان می‌دهد.  در اسـتان تهـران حـدود ٣ میلیـون فقـره چـک بـه مبلغـی حـدود ٢٩٣هزار میلیارد ریال معادل 84.7درصد تعداد و 80.7درصد مبلغ کل مبلغ چک‌های مبادله‌یی وصول شده است.

در ماه مذکور در بین سایر استان‌های کشور بیشترین نسبت تعداد چک‌های وصولی به کـل چک‌های مبادله‌یی در استان به ترتیب به استان‌های گیلان (88.4درصـد)، یـزد (87درصـد) و کرمانشاه (86.2درصد) اختصاص یافته است و استان‌های کهگیلویـه و بویراحمـد (74.3درصـد)، کردستان (77.2درصد) و هرمزگان (78.3درصد) پایین‌ترین نسبت تعداد چک‌های وصولی به کل چک‌های مبادله شده در استان را به خود اختصاص داده‌اند.  در بین سایر استان‌های کشور بیشترین نسبت مبالغ چک‌های وصـولی به کل مبالغ چک‌های مبادله‌یی در استان به ترتیب به استان‌های گـیلان (82.8درصـد)، البـرز و کرمانشاه هر یک (82.4درصد) و خوزستان (80.9درصـد) اختصـاص یافتـه اسـت و استان‌های هرمزگـان (62.2درصـد)، لرسـتان (66.4درصـد) و ایـلام (67.2درصـد) کمترین نسـبت مبـالغ چک‌های وصولی به کل مبالغ چک‌های مبادلـه شـده در اسـتان را بـه خـود اختصـاص داده‌انـد.

 چک‌های رمزدار وصولی

در مهر مـاه ١٣٩٦ درکـل کشـور حـدود ٦٥١هـزار فقـره چـک رمـزدار بـه مبلغـی حـدود ٨٧٦هزار میلیارد ریال وصول شد کـه نسـبت بـه مـاه قبـل از نظـر تعـداد و مبلـغ بـه ترتیـب 7 و 21.2درصد کاهش داشته است.  در اسـتان تهـران بـالغ بـر ٢٣٢ هـزار فقـره چـک رمـزدار بـه مبلغـی بالغ بر٥٩٧هزار میلیارد ریال وصول شد.  همچنین 49.4درصــد از تعــداد چک‌های رمــزدار وصــولی در ســه اســتان تهران (35.7درصد)، خراسان رضوی (7.2درصد) و اصفهان (6.5درصد) وصول شده است کـه بیشترین سهم را در مقایسه با سایر استان‌ها دارا بوده‌اند.  همچنـین بـه لحـاظ مبلـغ 75.8درصـد از مبـالغ چک‌های فـوق در استان‌های تهـران (68.2درصـد)، اصــفهان (3.9درصــد) و خراســان رضـوی (3.7درصــد) وصــول شده اســت.

 چک‌های وصولی بر حسب عادی و رمزدار

در مهر ماه ١٣٩٦ درکل کشور بالغ بر 9میلیون فقره چک وصول شد که از این تعـداد بالغ بر ٨میلیون و ٣٥٢هزار فقره چک عادی و حدود ٦٥١ هزار فقره آن چک رمزدار بوده است. بـر ایـن اسـاس در کل کشور 92.8درصد از کل تعداد چک‌های وصولی چـک عـادی و 7.2 درصـد چـک رمـزدار بوده است.  همچنین از مبلغی بالغ بر ١٣٥٩هزار میلیارد ریال چک وصول شده حدود ٤٨٤هزار میلیارد ریال چک عادی و حدود ٨٧٦هزار میلیارد ریال چک رمزدار بوده است.

به عبارتی در کل کشور 35.6درصد از کل مبلغ چک‌های وصولی چک عادی و 64.4درصد چک رمزدار بوده است.  یعنی چک‌های رمز‌دار با تعداد 7.2درصد چک‌های وصولی معادل 64.درصد مبلغ چک‌های وصولی را به خود اختصاص داده‌اند.

چک به عنوان یکی از ابزارهای مهم نظام پرداخت همواره نقش قابل توجهی در تسویه مبادلات خرد و کلان جامعه داشته است. لیکن طی دو دهه اخیر به دلیل تداوم توسعه سامانه‌ها و تجهیزات پرداخت الکترونیکی، تراکنش‌های پردازش شده از طریق این ابزارها و سامانه‌ها رشد متناسبی داشته و ابزارهای پرداخت الکترونیکی به ‌مرور زمان جایگزین ابزارهای پرداخت سنتی نظیر اسکناس و مسکوک و انواع چک شده است. با این‌وجود به دلیل اهمیت کارکرد و امتیاز چک و به‌خصوص جایگاه اعتباری چک در مبادلات کشور، این ابزار پرداخت هنوز هم از مهم‌ترین ابزارهای نظام پرداخت کشور محسوب می‌شود.

 بانک مرکزی در راستای مقاوم‌سازی اقتصاد، در کنار تکمیل زیرساخت پردازش و پذیرش الکترونیکی چک، پیاده‌سازی کامل سامانه‌های نظارتی مرتبط نظیر سامانه چک برگشتی، سامانه مرکز کنترل و نظارت اعتباری (مکنا) و به‌خصوص سامانه صدور یکپارچه الکترونیکی دسته‌چک (صیاد) را با هدف ایجاد زمینه نظارت موثر بر سازوکار صدور دسته چک در دستور کار قرار داده است. در سامانه صیاد علاوه بر مواردی نظیر ایجاد شفافیت اطلاعاتی و ایجاد محدودیت برای صدور چک‌های بلامحل، تدابیری جهت ارتقای ضرایب امنیتی چک نیز در نظر گرفته شده است.