در شرایطی که مذاکرات هسته‌ای برای احیای برجام ادامه دارد و دو طرف از رسیدن به گام‌های پایانی در این زمینه تاکید دارند، به نظر می‌رسد اقتصاد ایران پس از حدود چهار سال فشار، توانسته تا حدی مسیر خود را زیر سایه تحریم‌ها نیز پیدا کند.
توافق هسته‌ای ایران و شش قدرت بزرگ جهانی که در سال 95 نهایی شده و در سال 96 به مرحله اجرا رسیده بود در اردیبهشت سال97 با یک شوک جدید مواجه شد.
دونالد ترامپ رییس‌جمهوری وقت ایالات متحده امریکا اعلام کرد که کشورش به شکل یک طرفه از توافق هسته‌ای خارج شده و تحریم‌هایی جدید را علیه اقتصاد ایران وضع می‌کند.
این تصمیم امریکا در حالی اجرایی شد که بر اساس گزارش‌های رسمی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ایران به تمام تعهدات خود در قالب برجام عمل کرده بود و در زمانی که باید مقدمات برای بهره بردن از مزیت‌های این توافق فراهم می‌شد، امریکا به زیر میز توافق زد.
این اقدام امریکا با موضع‌گیری رسمی کشورهای مختلف از جمله متحدان امریکا در اروپا همراه شد و بسیاری از کشورها اعلام کردند که تلاش می‌کنند علی رغم فشارهای امریکا، راهی برای دور زدن تحریم‌ها پیدا کنند. با این وجود اما سیطره امریکا بر بخش مهمی از اقتصاد جهانی و همکار گسترده شرکت‌های امریکایی با شرکت‌های اروپایی و آسیایی باعث شد بسیاری از این شرکت‌ها از ترس قرار گرفتن در فهرست تحریمی امریکا از آن خارج شوند و به این ترتیب تحریم‌هایی حتی شدیدتر از سال‌های قبل علیه اقتصاد ایران آغاز شود.
سیاست فشار حداکثری ترامپ با این هدف عملیاتی شده بود که ایران پس از مدتی مجبور شود به توافقی جدید با شرایط مدنظر امریکا تن بدهد یا در غیر این صورت با فروپاشی اقتصادی مواجه شود.
با این وجود اما ایران توانست راهی برای دور زدن تحریم‌ها پیدا کند و علی‌رغم تمام وعده‌های ترامپ، تا پایان دولت وی شرایط برای از سرگیری مذاکرات فراهم نشد.
با روی کار آمدن جو بایدن، مذاکرات احیای برجام بار دیگر کلید خورد و از ماه‌های پایانی دولت روحانی تا ماه‌های آغازین دولت رییسی، دو طرف برای رسیدن به توافقی جدید مذاکرات خود را ادامه دادند. با وجود آنکه خبرها جسته و گریخته از این حکایت دارد که دست یابی به توافقی جدید نزدیک شده اما در عین حال دو طرف تاکید دارند که تا زمانی که تمام اختلافات به پایان نرسد و شرایط برای امضای توافقی جدید فراهم نشود، نمی‌توان انتظار داشت که احیای برجام در دستور کار قرار گیرد.
اقتصاد ایران هرچند در سال‌های گذشته با فشار گسترده‌ای از سوی امریکا مواجه بوده اما با تکیه بر راهکارهای جدید و استفاده از ظرفیت اقتصاد غیرنفتی موفق شده لااقل بخشی از محدودیت‌های این حوزه را دور بزند تا جایی که همانطور که دولت قبل نیز بر آن تاکید داشت، وزیر اقتصاد دولت سیزدهم نیز از شکست سیاست فشار حداکثری سخن گفته است.
خاندوزی گفته: در طول سه سال اخیر، دور جدید تحریم‌های اقتصادی امریکا علیه دولت و ملت ایران موجب کاهش شاخص‌های اقتصاد ایران شده که البته فراگیری پاندمی کرونا، افزایش سطح عمومی قیمت‌ها و تورم هم اثر مضاعفی بر کاهش رشد اقتصادی ایران داشته است، به نحوی که ما امروز شاهد رتبه پایین‌تر اقتصاد ایران نسبت به سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۶ هستیم.
وزیر اقتصادی گفت: بخش نفت و گاز یکی از مزیت‌های اقتصاد ایران بوده و در آینده هم خواهد بود، بنابراین ما بر افزایش ظرفیت بخش نفت و گاز برای رشد اقتصاد ایران متمرکز هستیم، در طول ۵ ماه گذشته با وجود اینکه تحریم‌های ایالت متحده کاهش نیافته و هنوز هم مذاکرات ایران با کشورهای ۱+۴ به نتیجه قطعی نرسیده است اما صادرات نفت ایران نسبت به دوران آغاز دولت جدید نزدیک به چهل درصد افزایش یافته است.
بنابراین ما همچنان بر نقش‌آفرینی ویژه بر بازار نفت و گاز تاکید داریم از همین رو از هدف‌گذاری جمهوری اسلامی ایران است که بتواند از نفت و گاز به عنوان موتور و پشتیبانی برای رشد سایر بخش‌های اقتصادی استفاده کند به همین منظور تلاش می‌کنیم، زنجیره‌ها و حلقه‌های پایین دستی حوزه نفت و گاز در کشور توسعه یاید که بتوانیم با ارزش افزوده بیشتری در بخش‌های پالایشی و پتروشیمی محصولات را صادر کنیم و بدون اینکه اقتصادی کشور، هدف‌گذاری‌های توسعه نفت و گاز خود را از دست دهد، سهم صادرات نفت خام را کاهش دهیم .
وی افزود: قراردادهای جدیدی در مورد توسعه بخش‌های نفت و گاز منعقد شده که اقتصاد کشور را آسیب پذیر می‌کند اما آنچه به وزارتخانه ما بیشتر مرتبط است، وابستگی بودجه دولت به صادرات نفت و گاز است که باید این وابستگی را کاهش و سهم درآمدهای غیرنفتی مثل مالیات را افزایش دهیم، حتی در صورت تحریم یا مشکلات خارجی، دولت در ایفای وظایف خود دچار مشکل نخواهد شد.
خاندوزی اظهارداشت: در طول ۱۰ ماه گذشته میزان صادارت ایران ۳۷ درصد افزایش پیدا کرده است و میزان واردات هم ۳۴ درصد افزایش داشته است این در شرایطی است که به نظر می‌رسید کشوری که در شدیدترین فشارهای تحریمی است، نباید شاهد چنین افزایشی در میزان تجارت خارجی باشد چون مهم‌ترین نقطه‌یی که تحریم اثر خود را بر اقتصاد وارد می‌کند تجارت خارجی است و ما توانسته‌ایم علی رغم همه این فشار‌ها صادرات و واردات بسیار بیشتری نسبت به سال گذشته تجربه کنیم .
وزیر امور اقتصادی و دارایی گفت: اقتصاد ایران حتما در برخی بخش‌ها آسیب دیده است و دچار تنگناها و مشکلاتی شده ایم؛ کاهش شدید صادارت نفت ایران در سال‌های اول تحریم، کاهش میزان مراودات ارزی و بانکی ما ناشی از فشارهای افک (OFAC) غیرقابل انکار است اما توانستیم با اتکا بر توانمندی‌های داخلی و همکاری‌های منطقه‌یی کاری کنیم تا تحریم موجب توقف اقتصاد ایران نشود.
خاندوزی درباره تاثیر تحریم‌های ایالات متحده گفت: در این واقعیت تردیدی نیست که تحریم‌ها سرعت حرکت اقتصاد ایران را کند کرده است اما نکته دیگر این است که ما اکنون در دل همین تهدید و فشار، فرصت‌ها و روش‌های جدیدی را پیدا کرده‌ایم که موجب تقویت اقتصاد ایران می‌شود.
وزیر اقتصادی و دارای تاکید کرد: چندین سال گذشته یک سرمازدگی وسیعی در یکی از زمستان‌ها در کشور رخ داد، یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان که صاحب باغ‌های زیتون وسیعی در ایران بود برای من تعریف می‌کرد که آن سرمازدگی موجب شد بخش زیادی از باغ‌های زیتون آن صادرکننده از بین برود اما در دل آنگونه‌های خاصی از زیتون که توانسته بودند در سرمای شدید دوام بیاورند خودشان را نشان دادند و موجب شدند که از این به بعد آن تولید‌کننده و صادرکننده آنگونه‌ای از زیتون را تکثیر کند که بتواند در شرایط سخت هم دوام بیاورد.
وزیر اقتصاد به این موضوع نیز اشاره کرده که ایران در صورت بازگشت تحریم‌ها، تلاش می‌کند که بار دیگر با معضل وابستگی به پول نفت مواجه نشود و یکی از این راهبردها حضور در بازار کشورهای همسایه و منطقه خواهد بود.
وزیر اقتصاد درباره چشم‌انداز مذاکرات ایران در وین و احتمال معجزه در اقتصاد ایران گفت: به نتیجه رسیدن مذاکرات، فرصت‌های جدیدی را برای تسهیل مراودات اقتصادی و مالی برای اقتصاد ایران ایجاد خواهد کرد. اما اعتقاد ما در دولت این است که هر معجزه‌ای تنها با نگاه به ظرفیت‌ها و توانمندی‌های داخل اقتصاد ایران رخ خواهد داد، به عبارت دیگر در صورت به نتیجه رسیدن مذاکرات وین مهم‌ترین دستور کار اقتصادی ما باید استفاده کردن از این فرصت باشد و نباید مجددا اقتصاد ایران را وابسته به نفت و دلارهای نفتی اداره بکنیم.
وی اظهار داشت: اقتصاد ایران و مردم ما هزینه جداشدن و کم کردن وابستگی به دلارهای نفتی را پرداخته‌اند و امروز روز این است که از منفعت آن استفاده بکنیم؛ به این معنی که کانال‌های تجاری و ارزی خودمان را با کشورهای منطقه و کشورهای همسایه خودمان گسترش بدهیم.
به عبارت دیگر بنده در دیداری که با وزیر اقتصاد روسیه داشتم همزمان با سفر آقای رییس‌جمهور به مسکو، به وزیر اقتصاد روسیه گفتم که مذاکرات ایران و 1+4 باید بتواند فرصتی ایجاد بکند که ما علاقات اقتصادی خودمان را با کشورهای آسیایی و منطقه گسترش بدهیم و هیچ ابایی هم از اظهار این استراتژی و سیاست نداریم.
خاندوزی افزود: یکی از دستورکارهای جدی دولت آیت‌الله رییسی، توجه ویژه به ظرفیت‌های منطقه‌ای و اساسا منطقه گرایی و سیاست همسایگی است که با توجه به پیگیری‌ها و تحرکات خوبی که در ماه‌های اخیر صورت گرفته و گسترش هم خواهد یافت، امیدواریم بتوان با استفاده از ظرفیت‌های کشورهای منطقه به سرعت از دوران رکود اقتصادی خارج شده و شاهد همبستگی اقتصادی بیشتر کشورهای منطقه در ماه‌های آینده باشیم.
هرچند هنوز مشخص نیست که دو طرف به چه جمع‌بندی در حوزه مذاکرات می‌رسند و اگر بنا بر لغو تحریم‌ها باشد اقتصاد ایران می‌تواند از چه زمانی بر روی ظرفیت‌های آزاد شده آن حساب کند اما تاکید بر شکست سیاست فشار حداکثری نشان می‌دهد که غرب راهی جز تعامل با ایران و آزاد کردن منابع بلوکه شده کشور در آینده نزدیک ندارد.
