اخبار نفت این روزها یکی از داغترین خبرهاست؛ نام نفت که میآید، اوپک هم بهدنبال آن است. همزمان با این خبرهای داغ نفتی، نشست166 اوپک نیز روز پنجشنبه 6 آذر برگزار خواهد شد. نشستی که سالها تعیینکننده قیمت نفت در بازار جهانی نفت بودهاست. وزرای نفت کشورهای عضو نیز یکی یکی عازم وین شدند تا بر سر کاهش تولید و افزایش قیمت نفت چانهزنی کنند. تصمیمات این سازمان همیشه در بازار نفت تعیینکننده بوده است. یکی از اصلیترین اهداف این سازمان حفظ ثبات قیمت نفت است، چیزی که این روزها در بازار نفت مشاهده نمیشود. همه میخواهند ببینند آیا این سازمان هنوز هم میتواند مثل سابق قدرتنمایی کند و ثبات قیمت معقولی را به بازار بازگرداند و اعضایش را راضی کند. در عینحال برخی از تحلیلگران معتقدند که این سازمان دیگر نمیتواند نقش موثری در این زمینه ایفا کند و بهزودی از هم پاشیده میشود. حال باید دید در نشست166 اوپک چه اتفاقاتی رخ میدهد. در این شرایط مروری بر تاریخچه این سازمان خالی از لطف نیست. سازمان کشورهای صادرکننده نفت با نام اختصاری «اوپک» یک سازمان بینالدول و دایمی است که در کنفرانس بغداد در تاریخ 14-10سپتامبر سال1960 از
سوی کشورهای ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی و ونزوئلا تشکیل شد. بعدا 9عضو دیگر نیز به این اعضای موسس اضافه شدند: قطر(1961)؛ اندونزی(1962) که عضویت خود را از ژانویه2009 به حالت تعلیق درآورده است؛ لیبی(1962)؛ امارات متحده عربی(1967)؛ الجزایر(1969)؛ نیجریه(1971)؛ اکوادور(1973)که عضویت خود را از دسامبر1992 تا اکتبر2007 به حالت تعلیق درآورد؛ آنگولا(2007) و گابون(1994-1975) . در پنجسال نخست، مقر اوپک در ژنو، پایتخت سویس بود. از ابتدای سپتامبر سال1965 مقر این سازمان به وین، پایتخت اتریش منتقل شد.
ماموریت؛ تنظیم بازار نفت
هدف اوپک ایجاد اتحاد و همکاری در راستای سیاستهای نفتی در میان کشورهای عضو؛ ایجاد فضای امن و قیمت باثبات برای کشورهای تولیدکننده نفت؛ ذخیره کارآمد، بهصرفه و منظم نفتی برای کشورهای مصرفکننده و بازگشت منصفانه سرمایه برای سرمایهگذاران در این صنعت است. ونزوئلا و ایران نخستین کشورهایی بودند که در راستای تاسیس این سازمان در سال1949 به کشورهای عراق، کویت و عربستان سعودی نزدیک شدند. درنهایت عراق در سپتامبر1960 این کشورها را برای برگزاری اجلاسی در این مورد به بغداد دعوت کرد. رفتهرفته سایر تولیدکنندگان اصلی نفت جهان نیز به این سازمان ملحق شدند. درحالحاضر کشورهای عضو اوپک حدود دوسوم ذخایر نفتی جهان را در اختیار دارند و قریب به 40درصد از نفت مورد نیاز جهان را تولید میکنند. تشکیل سازمان اوپک مقارن با تغییرات اساسی در چشمانداز سیاسی و اقتصادی بینالمللی و استقلال بسیاری از کشورهای استعماری و درحالتوسعه بود. بازار نفت جهانی تحت سلطه هفتخواهران نفتی قرار داشت.
فراز و نشیب کهنه قیمت
اوپک طی تشکیل خود با فراز و نشیبهای متعددی روبهرو بوده است ولی امروزه در جهان بهعنوان یکی از موفقترین سازمانهای بینالمللی کشورهای درحالتوسعه شناخته میشود. تاکنون تمامی تصمیمات اوپک، نقش اساسی در قیمت نفت در جهان ایفا کردهاست. نخستینبار در سال1973 اوپک در واکنش به حمایت امریکا و انگلیس از رژیم صهیونیستی در جنگ یومکیپور یا همان جنگ رژیم صهیونیستی با اعراب، ارسال نفت برای آنها را تحریم کرد. در پی این تصمیم قیمت نفت بهطور ناگهانی از بشکهای 3دلار به بشکهای 12دلار رسید. بهعلاوه سهمیهبندی گاز نیز در همان زمان آغاز شد. این نخستینبار بود که کشورهای عضو اوپک قدرت خود را در صنعت نفت به رخ جهانیان کشیدند. در سال1979 در پی انقلاب جمهوری اسلامی ایران یکبار دیگر قیمت نفت خیزش ناگهانی داشت.
این افزایش قیمت یکدهه دوام آورد. اما در دهه1980 ورق برگشت. کشورهای صنعتی در واکنش به خیزش قیمت نفت در دهه1970 اقداماتی برای کاهش اتکا به نفت انجام دادند. دولتها تلاش کردند زغالسنگ، گاز طبیعی و انرژی هستهیی را جایگزین نفت کنند. همچنین برای پروژههایی که در جستوجوی جایگزینی برای نفت بودند میلیونها دلار هزینه کردند. به این ترتیب تقاضا برای نفت تا پنجمیلیون بشکه در روز کاهش یافت. این درحالی بود که تولیدات نفتی خارج از اوپک در سال1986 به 14میلیون بشکه در روز رسید. در این دوره نفت تولیدی اوپک از 50درصد به 29درصد رسید. درنتیجه یک دوره ششساله کاهش قیمت در بازار نفت رخ داد که در سال1986 با کاهش 46درصدی در قیمت به اوج خود رسید. عربستان سعودی برای مقابله با کاهش قیمت، تلاش کرد تولید را کاهش دهد تا قیمتها افزایش یابند. سایر کشورهای عضو اوپک با این امر موافقت نکردند در جواب، عربستان بازار را با نفتخام ارزان اشباع کرد. درنتیجه این اقدام عربستان، بهای نفت بهطور ناگهانی به زیر 10دلار در ازای هر بشکه رسید. در این زمان سایر کشورها ناگزیر به محدود کردن تولید خود شدند تا بتوانند قیمتها را به وضعیت مناسبی برسانند.
صدام حسین، رییسجمهور سابق عراق در سال1990 به اوپک پیشنهاد داد که قیمت جهانی نفت را افزایش دهد تا بهلحاظ اقتصادی به اعضای این سازمان کمک کرده باشد. اما فضای اوپک دیگر مثل سابق نبود. جنگ ایران و عراق از یکسو و حمله عراق به کویت از سوی دیگر باعث شده بود که همکاری و همبستگی در میان اعضای اوپک کمرنگ شود. این اختلافات و تنشها با همراهی کاهش تقاضا منجر به افت بیش از حد بهای نفت شد. بعد از بهزمینخوردن قیمت نفت در دهه1990 و رسیدن به نرخ 15دلار در ازای هر بشکه، سرانجام در سال1998 اعضا برای کاهش تولید نفت به توافق رسیدند. پس از آن در پی حادثه 11سپتامبر در سال2001 و بهدنبال آن حمله امریکا به افغانستان و عراق افزایش بیسابقهیی در قیمت جهانی نفت ایجاد شد.
ساختار قدرت نفتی
اوپک ارکان مختلفی دارد که در راس آن رییس سازمان قرار دارد. دبیرخانه و دبیرکل زیرنظر هیاتعامل انجام وظیفه میکنند. دبیرکل، رییس دبیرخانه است. درحالیکه هیاتعامل دو تا سهبار در سال تشکیل جلسه میدهد این دبیرکل است که مصوبات را از هیاتعامل میگیرد. درنهایت بالاترین رکن اوپک «کنفرانس وزرا» است که درحقیقت مصوبات مهم هیاتعامل را هم تایید میکند. عالیترین مرجع که کنفرانس وزرا را اداره میکند رییس اوپک است. علاوه بر اداره اجلاس عادی، تشکیل اجلاس فوقالعاده نیز توسط رییس اجلاس انجام میشود. اوپک هرساله ممکن است جلساتی با سازمانهای بینالمللی داشته باشد. بهعنوان مثال نشستهای سالانه اوپک و اتحادیه اروپا یکی از مهمترین آنهاست. درحالحاضر، بیژن نامدار زنگنه، رییس اوپک و محمد البدری، دبیرکل اوپک هستند.
دبیرخانه اوپک رکن دیگر این سازمان است که طبق اساسنامه زیرنظر هیاتعامل مسوول امور اجرایی اوپک میباشد. در راس دبیرخانه، دبیرکل قرار دارد که بهعنوان نماینده مجاز قانونی و رییس اجرایی دبیرخانه طبق دستورالعملهای هیاتعامل، امور سازمان را اداره میکند. دبیرکل اوپک برای مدت سهسال توسط کنفرانس وزیران از بین نامزدهای معرفیشده از سوی اعضا به اجماع برگزیده میشود و تمدید دوره تصدی او برای یکبار دیگر نیز بلامانع است.
ایران در اوپک
ایران نیز که از بنیانگذاران و حامیان سازمان اوپک است سعی دارد منافع ملی خود را در بازار جهانی نفت ازطریق حضور فعال در این سازمان محقق کند. نخستین دبیرکل اوپک از سال1961 تا 1964 از ایران بوده است. تاکنون سهمرتبه کنفرانسهای اوپک در ایران برگزار شدهاست. یک بار در سال1961 (کنفرانس سوم)، بار دوم در سال1971 (کنفرانس22) و بار سوم در سال2005 (کنفرانس135) این کنفرانسها در ایران برگزار شدند. همچنین ایران تاکنون 9دوره ریاست کنفرانس اوپک را برعهده داشته است.
سرنوشت اوپک
امروزه به همه ثابت شده که اوپک در بازار جهانی نفت دارای نقش کلیدی است و در شرایط کنونی اوپک نقش سازندهای در مدیریت بازار ایفا کرده و میتواند ثبات لازم را در بازار نفت بهوجود آورد. هدف از تشکیل این سازمان نیز چیزی جز ایجاد یک اجماع با هدف کنترل قدرت و زیادهخواهیهای شرکتهای بزرگ نفتی که بر ذخایر مالکان نفت چنگ زدهبودند، نبود.
تصمیمات و سیاستهای اوپک طی بیش از نیمقرن فعالیت آن همواره در جهت تعامل با مصرفکنندگان بودهاست. اوپک در این سالها با تنظیم تولید نفت رسمی خود، همواره در پی کنترل قیمتهای جهانی نفت بودهاست. جلوگیری از وقوع شکهای نفتی، شکستن قدرت انحصاری شرکتهای بزرگ نفتی در بازار و صنعت جهانی نفت و نیز کنترل منابع نفتی و دستیابی به سطوح معقولی از درآمدهای مورد انتظار اعضای اوپک، بخشی از آثار مثبت تشکیل این سازمان نفتی است.
امروزه گرچه قیمت نفت براساس سازوکارهای بازار و باتوجه به حجم معاملات در بازارهای کاغذی و فیزیکی تعیین میشود اما همواره سیاستها و تصمیمات اوپک بر رفتار قیمت در بازار جهانی نفت موثر است. دستیابی به درآمدهای پایدار، تامین امنیت عرضه و مهمتر از آن امنیت تقاضا از پارامترهایی است که اوپک براساس آنها برنامهریزی میکند. اوپک توانستهاست با تامین منافع اقتصادی کشورهای عضو آنها را به یکدیگر پیوند زده و درک متقابل بین اعضا را افزایش دهد و در برخی موارد به گسترش روابط دوجانبه بین اعضا کمک کند.
بهگزارش پایگاه خبری نزدک، بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران که برای شرکت در صدوشصتوششمین نشست عادی سازمان کشورهای صادرکننده نفت(اوپک) روز چهارشنبه تهران را به مقصد وین ترک کرد، در بدو ورود به پایتخت اتریش در جمع خبرنگاران ضمن تاکید بر پایبندی اعضای اوپک به سقف تولید روزانه ٣٠میلیون بشکه این سازمان، گفت: ایران برنامهیی برای کاهش تولید نفت خود ندارد.
نشست عادی ١٦٦ اوپک که برای بررسی سیاستهای تولید این سازمان و بررسی تحولات کنونی برگزار میشود، به عقیده کارشناسان یکی از مهمترین نشستهای اوپک در ١٥ سال اخیر خواهد بود.
وزیر نفت ایران تصریح کرد: بسیار واضح و مشخص است که اوپک تصمیم میگیرد که سقف تولید خود را نقض نکند.
در همینحال خبرگزاری رویترز در گزارشی به نقل از وزیر نفت ایران اعلام کرد: اعضای اوپک در مقابل عرضه بیش از حد نفت به بازار باید اتحاد داشته باشند، و تولیدکنندگان غیرعضو اوپک نیز باید در هرگونه تصمیم برای کاهش تولید مشارکت کنند.
براساس گزارش این پایگاه خبری، هماکنون براساس برآوردهای مطرح شده، اوپک در نظر دارد که سقف تولید نفت خود را که در سال ٢٠١١ روزانه ٣٠میلیون بشکه نفت تعیین شد، رعایت کند. این بدان معناست که این سازمان فوری باید روزانه ٣٠٠هزار بشکه از مازاد عرضه خود بکاهد.
زنگنه بدون اشاره به موضع ایران در نشست ١٦٦ اوپک، گفت: براساس پیشبینی کارشناسان انتظار میرود مازاد عرضه نفت در بازارهای جهانی سال آینده بیشتر شود.
اکنون باید دید در نشست پیش رو چه سرنوشتی برای قیمت نفت و همچنین برای کشورهای عضو اوپک رقم میخورد.