استارتآپ واژهیی است که در سالهای اخیر در اخبار دنیای فناوری، در توصیف کمپانیهای نوپایی که راهکارهای جدیدی را برای حل مشکلات و مسائل موجود در دنیای فناوری ارایه میدهند، به کرات مطرح میشود. بطور قطع منشا این واژه در سانفرانسیسکو و درهی سیلیکون نهفته است. دلیـل اصلـی توجـه کنونـی بـه نوپاهـا، موفقیتهای چشـمگیری بـوده کـه بهخصـوص در حـوزه فنـاوری اطلاعات کسـب شـده اسـت. خدمـات گـوگل یـا فیسبـوک کـه جزیـی از زندگـی روزمـره بسـیاری از مـردم جهـان شـده اسـت، برآمـده از نوپاهـای کوچـک محلـی یـا دانشـگاهی بـوده کـه ناگهـان بـه بزرگتریـن شرکتهای دنیـا تبدیـل شـدهاند.
براساس یک تعریف ساده، استارتآپ، کسب و کاری است که قسمتی از آن مبتنی بر فناوری میباشد. باید توجه شود که هر کسب و کاری که بر پایه فناوری است، لزوما استارتآپ نیست ولی همه استارتآپها به طرزی از وب، موبایل، اینترنت و تکنولوژیهای جدید استفاده میکنند تا رشد بالایی داشته باشند و به تعداد کاربران بالایی برسند.
استارتآپ یعنی رساندن صاحبان ایده به صاحبان سرمایه. آغاز کردن از یک ایده بدون سرمایه و امکانات یعنی آغاز از نزدیک صفر.
نیل بلومنتال، موسس و مدیرعامل کمپانی واربی پارکر (Parker Warby) استارتآپ را اینچنین تعریف میکند: استارتآپ یک کمپانی نوپاست که که راهحلی نوین را برای یک مساله ارایه میکند؛ درحالی که تضمینی برای موفقیت کمپانی از طریق راهحل ارایه شده وجود ندارد. آدورا چئونگ، موسس و مدیرعامل کمپانی هوم جوی (joy Home (که یکی از استارت آپهای مطرح ایالاتمتحده در سال 2013 بوده، در تعریف استارتآپ این مفهوم را با عنوان پنجره ذهن رو به آینده خوانده است. وی در این خصوص چنین اظهارنظر کرده است: تاسیس یا پیوستن به یک استارتآپ به معنای یک تصمیم جدی برای جدا شدن از شرایط ایدهآل و پایدار برای دستیابی به رشد برق آسا و تلاش برای ایجاد موجی از تغییرات در مدت زمان کوتاه است.
براساس تعریف Webster-Merriam استارتآپ به این معناست: عمل یا مجموعهیی از کارها برای یک حرکت جدید و یک شرکت یا کسب و کار نوپا؛ ویکیپدیا نیز استارتآپ را یک تجارت نوپا در قالب یک کمپانی، شراکت یا سازمان موقت تعریف میکند که در پی ایجاد و راهاندازی یک مدل تجاری جدید در زمینه خاصی است. ویکیپدیا نیز نوآوری را بهعنوان شاخصه اصلی استارتآپ عنوان کرده و به این نکته اشاره کرده که در باور عمومی، استارتآپها معمولا ماهیتی مرتبط با فناوری دارند؛ اما این موضوع همیشه صحت ندارد. این دایرهالمعارف اینترنتی درونمایه استارتآپ را در نوآوری و تلاش برای رشد در سطح جهانی تعریف کرده است.
باتوجه به تعاریف ارایه شده میتوان به روشنی دید که تاسیس استارتآپ نیاز به برقراری قوانین خاصی ندارد؛ حال آنکه درآمد، سود و تعداد کارکنان همواره در کمپانیهای بزرگ تغییر کرده و دغدغه این مسائل را نیز دارند.
استارتآپ فارغ از مسائلی که کمپانیهای بزرگ با آن دست به گریبان هستند، فقط در زمینه کاری خود مشغول به کار است. در ایران نیز این روزها شاهد ظهور استارتآپهای متعددی هستیم. حتی کمپانیهایی نیز وجود دارند که در صورت مقبول بودن طرح و آنچه استارتآپ در پی رسیدن به آن است، درصدد حمایت از این کسب و کار برمیآیند. با یک گشت و گذار ساده در اینترنت میتوان نمونههای موفق استارتآپهای داخلی را نیز مشاهده کرد. اهمیت استارتآپها بـا توجـه بـه شـرایط خـاص کشـور، نظیـر بافـت جمعیتـی جـوان، افزایـش ضریـب نفـوذ رسـانههای دیجیتال، میـزان دسترسـی و رغبـت بـه فناوریهـای نویـن در سـطح جوانـان و سـرانجام مشـکل اشـتغال، میتوان بـه مجموعـهیی از دلایل و زمینههای اهمیـت نوپاهـا اشـاره کـرد:
1- پیوند نوپاها با خلق دانش و اثر آن، بر فرآیند توسعه کشور ؛
2- کمک به انتقال و بومیسازی دانش و فناوری در کشور؛
3- متنوعسازی منابع درآمد (تولیدملی) ؛
4- متنوعسازی زمینههای سرمایهگذاری اقتصادی در کشور؛
5- سرمایهگذاری جهت رشد سرمایه و منابع انسانی کشور در حوزههای دانش/ فناوری بنیان؛
6- قدرت و امکان رشد بالا و سریع نوپاها در قیاس با سایر بخشها؛
7- نشر فرهنگ خلاقیت، ابتکار و نوآوری و تقویت فرآیند تجاریسازی و تبدیل دانش به محصول دارای ارزش اقتصادی بالا ؛
8- تاثیـر رشـد ایـن فرهنـگ بـر کاهـش سـطح بیـکاری میـان جوانـان، مشـارکت عمومـی در حـل مساله اشـتغال، رشـد و تولیـد فرصتهــای شــغلی در کشــور و...
واضح است که میتوان بــر ایــن فهرســت، مــوارد متعــدد دیگــری افــزود و دربــاره اهمیــت توجــه بــه نوپاهــا و آمــار و آثــار مرتبــط بــا آن، نشــانههای بســیاری آورد. امــا شــاید یــکی از مهمتریــن جنبههای ایــن بحــث، رشــد فوقالعاده ســریع و حرکــت پرشـتاب ایـن بحـث در منطقـه پیرامـون و اقتصـاد کشـورهای مجـاور باشـد کـه بـا توجـه بـه اوضـاع مختلـف ایـن زیسـت بوم، حمایـت از فعالیتهای مجموعههای مختلــف و متنــوع اقتصــادی در ایــن حــوزه، تســهیل فرآیندهــای اداری و قانونــی و تســهیل حضــور سرمایهگذاری خارجـی بـه تقویـت فرهنـگ نـوآوری، روحیه راهاندازی کسـب وکار نوپـا و زمینههای افزایـش ضریـب موفقیـت نوپاهـا مورد توجه قرار گرفته است و تاثیـر آن را در میـان شـاخصهای اقتصـادی ایـن کشـورها میتوان مشـاهده کـرد. ایـن واقعیـت از سـویی نشاندهنده منحصـر نبـودن شـکلگیری کسـب وکارهای نوپـا بـه محیـط کشـورهای پیشرفته اقتصـادی یـا سـیلیکون ولی اسـت و از دیگـر سـو ضـرورت فعالیـت بـرای تقویـت امـکان رقابـت بـا کشـورهای مهـم همسـایه را در ایـن حـوزه، نمایـان میسـازد. با بررسی تولد و فعالیت استارت
آپها در سالهای اخیر میتوان به جرات گفت که بهصورت میانگین عمر استارتآپها تقریبا سه سال است و این کمپانیهای نوپا پس از سه سال دیگر یک استارتآپ شناخته نمیشوند. دلایل متعددی برای پایان دوران سه ساله شناخته شدن به عنوان استارتآپ مطرح است که از جمله آن میتوان به تصاحب شدن توسط سایر کمپانیهای بزرگ، افزایش تعداد دفاتر به بیش از یک مرکز، افزایش درآمد به بیش از 20میلیون دلار، افزایش تعداد کارکنان به بیش از 80نفر و افزایش تعداد اعضای اصلی به بیش از پنج نفر یا فروش سهم اعضای اصلی اشاره کرد. در واقع میتوان در یک جمله ساده رسیدن استارتآپ به سودآوری را پایانی برای شناخته شدن آن به عنوان یک استارتآپ موفق خواند. در واقع فاکتور اصلی یک استارتآپ را باید توانایی آن برای رشد بدانیم.
چالشهای موجود
طی سالهای اخیر فعالیت جوانان ایرانی برای راهاندازی شرکت استارتآپی بسیار افزایش یافته است، اما برعکس اتفاقات خوبی که برای اکثر شرکتهای استارت آپی در کشورهای توسعه یافته رخ میدهد، سرنوشت فعالان استارتآپی ایرانی آنچنان با موفقیت همراه نیست. براساس تجربه دو، سه سال اخیر عمر اکثر شرکتهای استارتآپی ایرانی به بیشتر از یک یا دو سال نمیرسد و به سرعت شکست میخورند. شرکتهایی که با شور و شوق و انگیزه زیادی حضور خودشان را در بازار تکنولوژی اعلام میکنند متاسفانه خیلی سریع و ناگهانی از بازار خارج میشوند. برخی از دلایل شکست استارت آپها به شرح زیر است:
*فقدان حقوق مالکیت معنوی و حق کپی رایت
در کارآفرینی به خصوص در حوزه فناوری اطلاعات و تکنولوژی حقوق مالکیت از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. زمانی که یک کارآفرین دارای ایده جدیدی است و میخواهد این ایده را به محصول تولید کند باید قوانین کشور از او حمایت کنند و امکان کپیبرداری را از بین ببرند. در ایجاد استارتآپها نیز این موضوع اهمیت بسیار بالایی دارد. بهطوری که بدون داشتن قوانین مناسب که از حقوق مالکیت حمایت کند امکان رشد و شکوفایی استارتآپها وجود ندارد. متاسفانه یکی از مشکلات کشور ما نبود قوانین مناسب در حوزه حقوق مالکیت و اجرایی نشدن قوانین موجود است. در شرایطی که در کشور ما حقوق مالکیت بهصورت مناسب و کارایی وجود ندارد کسانی که با ایدههای جدید درپی ایجاد استارتآپ هستند نمیتوانند امید چندانی به موفقیت کسب و کار خود داشته باشند. حتی اگر این افراد ایدههای بسیار خوبی هم داشته باشند و بتوانند آن را به محصول تبدیل کنند ممکن است افراد دیگری از ایده و محصولات آنها کپیبرداری کنند و برای کسب و کار آنها چالش جدی ایجاد کنند. از همین رو یکی از الزامات موفقیت استارتآپها وجود قوانین مالکیت در کشور است و تا زمانی که این قوانین به درستی تدوین و
اجرایی نشوند امکان موفقیت استارتآپها وجود ندارد.
فقدان صندوقهای سرمایهگذاری ریسکپذیر
یکی از ویژگیهای مهم استارتآپ این است که شیوه جدیدی از کسب وکار که قبلا تجربه نشده است را آغاز میکند. در واقع فرق استارتآپ با یک کسبوکار نوپای عادی این است که تجربه قبلی ندارد و به همین دلیل ریسکهای خاص خودش را دارد. متاسفانه به دلیل ویژگیهای خاص استارتآپها، 80 الی 90درصد آنها با شکست مواجه میشوند. این وضعیت سبب شده است تا سرمایهگذاران رغبت کمی برای مشارکت داشته باشند. طبیعی است سرمایهگذاران تمایل دارند در جایی سرمایه خود را صرف کنند که ریسک کمی داشته باشد و پول آنها در معرض خطر قرار نگیرد. بانکها نیز همانند سرمایهگذاران خصوصی، تمایل چندانی به مشارکت در سرمایهگذاریهای با ریسک بالا ندارند. در نظام بانکی ما بانکها اصلا خود را متوجه ریسک نمیدانند و تمام مسوولیت آن را برعهده کارآفرین قرار میدهند. یعنی اگر سرمایهگذاری با شکست مواجه شود کارآفرین باید تمام سرمایه بانک را برگرداند و تمام هزینه شکست طرح برعهده او خواهد بود. این شرایط سبب شده است که جذب سرمایه برای استارتآپها بسیار دشوار باشد و شروع به کار آنها با مانعی جدی مواجه باشد. همواره جذب سرمایهگذار برای کسب و کار یکی از مشکلات اصلی
شروع به کار آنها است. این مشکل در تمام کشورها وجود دارد ولی در کشور ما به دلیل ناکارایی بازارهای مالی و عدم رشد کافی آنها این مشکل دو چندان است. در کشورهایی که بازارهای مالی توسعه یافته وجود دارد برای سرمایهگذاریهای با ریسک بالا مانند استارتآپها نیز فکر شده است و راههایی برای تامین مالی آنها طراحی شده است. در این کشورها ابزارهایی مانند صندوقهای سرمایهگذاری ریسکپذیر وجود دارد که وظیفه سرمایهگذاری و حمایت از کسب و کارهای جدید و با ریسک بالا را برعهده دارند. اساسا بانکها در هیچ جای دنیا سرمایهگذاریهای با ریسک بالا را انجام نمیدهند و این خلأ توسط ابزارهای تامین مالی دیگری مانند صندوق سرمایهگذاری ریسکپذیر پر شده است. بنابراین تامین سرمایه اولیه مانعی جدی بر سر راه شکلگیری صحیح استارتآپها در کشور ما است که روند رشد و توسعه آنها را دچار اخلال کرده است و میتوان آن را یکی از دلایل شکست استارتآپها دانست.
فقدان زیرساختهای لازم در حوزه فاوا
همانطور که گفته شد استارتآپها غالبا در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات و تکنولوژی قرار دارند. اکثر استارتآپهایی که در کشورهای مختلف راهاندازی شدهاند نیز بر پایه تکنولوژی و ایدههایی در این حوزه هستند. بدیهی است یکی از الزامات موفقیت آنها، وجود زیرساختهای لازم در حوزه فناوری اطلاعات است. زمانی که قرار است کسب و کار شما پیرامون فاوا باشد و پایه اصلی آن تکنولوژی باشد نیازمند زیرساختهای آن خواهید بود. ضریب نفوذ اینترنت بالا، اینترنت پرسرعت با پهنای باند مناسب، مقرون بهصرفه بودن استفاده از اینترنت، گسترش شبکه اینترنت تلفن همراه، دسترسی به اینترنت در تمام مکانها، ساختمانها و راهها از جمله زیرساختهای مهمی هستند که برای ترویج کسب و کارهای آنلاین و اینترنتی ضروری هستند. بدون وجود دسترسی فراگیر و ارزان به اینترنت امکان توسعه و موفقیت استارتآپها وجود نخواهد داشت. باوجود توسعه کشور ما در حوزه زیرساختهای فناوری اطلاعات و پیشرفتهای چشمگیری که در این حوزه حاصل شده است اما همچنان با استانداردهای جهانی این حوزه فاصله زیادی داریم. براساس آمارهای جهانی سرعت اینترنت در کشور ما بسیار پایین است و در ردههایی
انتهایی رتبهبندی کشورها قرار داریم. علاوه بر سرعت پایین اینترنت، قیمت آن نیز بالاست و در برابر بسیاری از کشورهای جهان، اینترنت گرانتری داریم. این وضعیت در کنار عدم توسعه نسلهای جدید اینترنت همراه و ضریب نفوذ نه چندان مناسب میتواند مانعی بزرگ بر سر راه موفقیت استارتآپها باشد.
گزارش دفتر توسعه کارآفرینی
با عنایت به چالشهای ذکر شده و از آنجا که برگزارکنندگان استارتآپها عضو خانواده اقتصاد دانشبنیان هستند، هماهنگی و همافزایی این خانواده، برای ترویج و تثبیت گفتمان اقتصاد دانش بنیان ضروری است. این امر همچنین نیازمند توجه بخشهای مختلف جامعه ازجمله دستگاههای اجرایی، مراکز پژوهشی و دانشگاهی و متولیان اقتصادی است. در این راستا طی سالهای اخیر در ایران، برای ترویج فرهنگ کارآفرینی در جامعه و سوق دادن جوانان به سمت اشتغال، در سراسر کشور استارتآپ ویکندهایی توسط موسسات مختلف برگزار شد.
دفتر توسعه کارآفرینی معاونت اشتغال و کارآفرینی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی برای دستیابی به اطلاعات استارتآپها و استارتآپ ویکندهای برگزار شده در کشور، اقدام به جمعآوری اطلاعات مذکور از استانهای مختلف کشور نمود. استارتآپ ویکند یا رویداد کارآفرینی آخر هفته، یک رویداد کارآفرینی و کسب و کار است که در سه روز آخر هفته برگزار میشود. علاقهمندان و صاحبان ایده و تخصص پیش از شروع رویداد اقدام به ثبتنام مینمایند. پس از حضور در رویداد شرکتکنندگان در ابتدا توسط تسهیلگر رویداد با برخی تعاریف و قوانین آشنا شده و سپس در زمانی مشخص ایدههای خود را به مدت 1 دقیقه مطرح مینمایند و از بین ایدههای مطرح شده بهترین آنها با رای حاضران انتخاب میشوند. صاحبان ایدههای انتخاب شده شروع به تشکیل تیم و جذب تخصصهای مورد نیاز برای پیشبرد ایده میکنند. بعد از تشکیل گروهها روز اول به پایان میرسد. در روز دوم گروهها از اول صبح در محل حاضر شده و با امکاناتی که در اختیار دارند شروع به اجرایی کردن ایده خود مینمایند. در این بین افرادی به عنوان مربی (منتور) که در زمینههای مختلف دارای تخصص هستند یا سابقه ایجاد استارتآپهای
موفقی را دارند گروهها را در جهت اجرایی کردن ایدههایشان راهنمایی و کمک میکنند، با این اوصاف روز دوم کاملا به اجرایی کردن ایده سپری شده و در این بین کارگاههای آموزشی کوتاهمدت نظیر آشنایی با بوم کسب و کار و غیره نیز برگزار میشود. با آغاز روز سوم گروهها مجددا از صبح گرد هم میآیند و آخرین تلاشها را در جهت تولید نمونه اولیه (ماکت، نمونه اولیه نرمافزاری، سختافزاری یا طرح گرافیکی) محصولشان انجام میدهند و آماده ارایه به داوران میشوند. عصر روز سوم زمان بررسی ایدهها و محصول اولیه حاصل از آن ایده است، بهطوری که گروهها با ارایه توضیحات به مدت 5 دقیقه در زمینه توجیه اقتصادی از طرح خود دفاع میکنند. در نهایت سه تیم برتر با رای نهایی داوران انتخاب میشوند. اما برنده واقعی این رویداد گروههایی هستند که تیم تشکیل شده خود را بعد از رویداد حفظ کرده و با تجربیاتی که به دست آوردهاند استارتآپ خود را تبدیل به یک شرکت سودآور نمایند.
نتایج ارایه شده از استانها در خصوص رویدادهای استارت آپی و آموزش کارآفرینی در سال 1394 :
از مجموع 31 استان، 26 استان نسبت به اعلام برنامههای مربوط به دورههای آموزش استارتآپ اقدام نمودهاند. در استانهای مختلف 76 دوره و سمینار استارتآپی برگزار شده است. بیشترین دورهها به ترتیب در استانهای خوزستان (11 دوره)، خراسانرضوی (10 دوره)، تهران (9 دوره)، اصفهان (6 دوره) و یزد (5 دوره) برگزار شده است که بیشترین تعداد شرکتکنندگان نیز در استانهای اصفهان (1194 نفر)، خراسان رضوی (1290 نفر) و تهران (859 نفر) بوده است.
نتیجهگیری:
نظر به اینکه تحقق اجرای اقتصاد مقاومتی بر پایه اقتصاد دانشبنیان، تا حد زیادی منوط به راهاندازی کسب و کار و ایدهیابی در طرحهای کارآفرینی میباشد، لذا توجه به زمینههای توسعه اقتصادی بر مبنای طرحها و ایدههای نو و ناب در استانها حایزاهمیت است. باتوجه به ظرفیتهای متفاوت استانها و شرایط اقلیمی، فرهنگی و اقتصادی هر یک از آنها، باید به پرورش ایدههای نوآورانه متناسب با شرایط استانی تاکید نمود. لذا برگزارکنندگان استارتآپها میتوانند با در نظر گرفتن شرایط استانی خود، موضوعاتی در جهت رفع مشکلات استانها و افزایش اشتغالزایی و ایجاد ارزش افزوده انتخاب نمایند. در این راستا دولت نیز نقش بسیار مهمی در برگزاری استارتآپها دارا میباشد. دولـت ازسـویی به دلیـل گسـتره نفـوذ و حضـور خـود، بهویـژه در حـوزه اقتصـاد کـه همچنـان بـه درآمدهـای نفتـی متکـی اسـت و از سـوی دیگـر بـرای نقـش راهبـری خـود در ترسـیم و تحقـق افقهـای آینـده کشـور، بایـد در جهـت فراهـم کـردن زمینههای فعالیـت نوپاهـا، تشـویق فعالان، ارایه تسهیلات حمایتـی و پوششـی بـه سرمایهگذاران و تقویـت سـاختار قانونـی لازم در ایـن جهـت اقـدام کنـد. همچنین
یکی از اساسیترین نیازها جهت انجام یک فعالیت دقیق و حساب شده کسب آموزشهای لازم در آن زمینه است. با توجه به نوپا بودن این رویداد در کشور و همچنین حضور علاقهمندانی با سطح تحصیلات متفاوت در رشتههای متعدد، آشنایی بیشتر شرکتکنندگان با رویداد ضرورت خواهد داشت. با عنایت به گزارش ارایه شده، به نظر میرسد تعداد استارتآپهای برگزار شده در استانها با در نظر گرفتن ظرفیت استانی، قابلتوجه و هدفمند نبوده است. لذا وزارت متبوع میتواند با برنامهریزی دقیق، نسبت به حمایت از ادارات کل استانی برای همکاری با موسسات خصوصی در برگزاری هدفمند استارتآپها و رویدادها و همچنین برگزاری دورههای آموزشی جهت آشنایی علاقهمندان با اینگونه از دورهها، اقدامات لازم را اعمال نماید.
پیشنهادها:
با عنایت به نقش دولت در برنامهریزی و هدفمند نمودن دورههای استارت آپی، موارد زیر جهـت تحقـق اهداف اینگونه از دورهها پیشنهاد میگردد:
1- حمایت از شکلگیری مراکز رشد و شتابدهی خصوصی
2- باز تعریف نقش و شیوه عمل پارکهای فناوری موجود در کشور، جهت همگامسازی با تحولات این حوزه
3- حمایــت از جــذب ســرمایههای بخــش خصوصــی در حــوزه استارتآپها: در ایــن زمینه مدلهای موفقــی ماننــد ســنگاپور قابــل بررســی هســتند. بهطور مثــال در یکــی از مدلها، دولــت ســرمایهیی مســاوی بــا سرمایهگذار خصوصــی در اختیــار کارآفریـن قـرار میدهد. در صـورت موفقیـت کارآفریـن، دولـت سـرمایه خـود را بـا بهـره بسـیار پاییـن پـس میگیرد و در صـورت شکسـت او دولـت و بخـش خصوصـی بـا هـم متضـرر خواهنـد شـد.
4- رفع موانع محیطی و قانونی مانند قوانین ثبت مالکیت معنوی و...
5- امـکان ارایه معافیتهای مالیاتـی بـه شرکتهای نوپـا (استارتآپ): بهطور مثـال میتوان شرکتهایی کـه در مراکـز شـتابدهی شـکل میگیرند، بـرای مـدت چنـد سـال معافیـت مالیاتـی داشـته باشـند.
6- حمایــت از جــذب سرمایهگذاران خارجــی و ارایه تسهیلات بــه آنهــا: ایــن امــر خــروج و بازگشــت ســرمایه را بــرای سرمایهگذاران خصوصــا سرمایهگذاران مراحــل اولیــه را تســهیل میکند.
7- بهبــود زیرســاختها بــرای ایجــاد یــک محیــط پویــا بــرای کارآفرینــی: توسعه دسترســی بــه اینترنــت پرســرعت در تمامــی شـهرها و ارایه اینترنـت پرسـرعت توسـط اپراتورهـا
8- تسـهیل فرآیندهـا بـرای تبدیـل نشـدن روال اداری بـه یـک گـره یـا مانـع تاخیـری در فرآینـد فعالیـت: در ایـن زمینـه میتوان به عنـوان مثـال بـه فرآینـد پیچیـده دریافـت نمـاد اعتمـاد الکترونیکـی اشـاره کـرد، نمـادی کـه بـدون آن دریافـت درگاه پرداخـت آنلاین غیرممکـن است.
9- همکاری در ارایه آموزشهای لازم برای فرهنگسازی و آشنایی با استارتآپها و استارتآپ ویکندها
منبع:دفتر توسعه کارآفرینی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی