گروه پتروشیمی حمید مظفر
به لطف طرح ضربتی تولید بنزین داخلی در دولت محمود احمدی‌نژاد، صنایع آروماتیک در پتروشیمی ایران بیش از هر چیز با نام «بنزین پتروشیمی» پیوند خوردند. بنزینی که برای حدود 2سال در میان مردم توزیع می‌شد اما مسوولان سازمان حفاظت از محیط زیست آن را «سرطان‌زا» و «عامل آلودگی هوای کلان‌شهرها» معرفی کردند. هر چند هیچگاه هیچ کدام از مسوولان وقت توضیحی شفاف و جامع در این مورد ارائه نکردند اما در نهایت طبق ادعای وزارت نفت فعلی، تولید این بنزین در ایران متوقف شد. سال گذشته و زمانی که مساله توقف این تولید جدی‌تر شده بود، تعدادی از مدیران عامل مجتمع‌های پتروشیمی تولیدکننده بنزین در مقابل این تغییر موضعی نه چندان موافق گرفتند. وضعیت به شکلی بود که این ذهنیت را به اذهان متبادر می‌کرد که سود این مجتمع‌ها از فروش بنزین پتروشیمی از فروش محصولات آروماتیکی به صورت عادی بیشتر است. البته از سوی دیگر نیز بسیاری بیان می‌کردند که در هیچ کجای دنیا یک مجتمع پتروشیمی «بنزین» تولید نمی‌کند و چنین تولیدی در «پتروپالایشگاه‌ها» صورت می‌گیرد. به هر رو درحالی که ایران هنوز نیز هر از گاهی درگیر ماجراهای مطرح شده در باره «بنزین پتروشیمی»
می‌شود، تحلیل‌های جهانی از این حکایت می‌کند که «آروماتیک‌ها» در صنعت پتروشیمی آینده‌یی خوب پیش رو دارند. در ایران واحدهای پتروشیمی شازند، بندر امام، اصفهان و تبریز که از «نفتا» به عنوان خوراک خود استفاده کرده و در ماه اخیر نسبت به وضعیت اقتصادی خود اعتراض‌های زیادی داشتند، بخشی از تولید‌کنندگان آروماتیک محسوب می‌شوند. این واحدها در نامه‌نگاری اخیر خود به رییس‌جمهور ادعا کرده‌اند که با نرخ فعلی خوراک مایع، آنها در آستانه ورشکستگی قرار گرفته‌اند. به گزارش «تعادل» هر چند ICIS به عنوان منبعی بسیار معتبر در صنعت پتروشیمی، آینده‌یی بسیار روشن تا سال 2020 را پیش روی تولید‌کنندگان آروماتیک می‌داند اما به مساله‌یی نیز اشاره می‌کند که خواهد توانست چالشی پیش روی تولید‌کنندگان محصولات آروماتیکی از نفتا باشد: «شیل گس امریکا»: طبق گزارش ICIS اکنون روند افزایشی تولید گاز از شیل در امریکا به نحوی رقم خورده است که روند تولید آروماتیک از سمت نفتا را به تغییر کشانده و گاز را به عنوان خوراکی سبک‌تر جانشین آن کرده است. روندی که به طور قطع اگر از چشم تولید‌کنندگان و برنامه‌ریزان صنعت پتروشیمی در ایران نیز به دور بماند امکان
ایجاد مشکلاتی را در آینده بر سر راه بازار آنها به وجود خواهد آورد.
طبق بررسی‌های «تعادل» از کتاب 50 سالگی صنعت پتروشیمی ایران درحال حاضر 15مجتمع فرآورش بندرامام، بسپاران بندرامام، امیرکبیر، بوعلی سینا، شهید تندگویان، فارابی، تکس آریا، نوری، پارس، جم، شازند، اصفهان، تبریز، بیستون و آبادان این تولید‌کنندگان را تشکیل می‌دهند. از سوی دیگر بررسی‌ها از گزارش «دورنمایی از صنعت پتروشیمی ایران در برنامه ششم توسعه» که توسط مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی تهیه شده، نشان می‌دهد که ظرفیت‌های جدیدی نیز برای صنعت آروماتیک در ایران پیش‌بینی شده است. ظرفیت‌هایی که البته در مقابل عظمت ظرفیت متانول‌ها چندان مورد توجه قرار نگرفته‌اند. طبق این آمار، طرح آروماتیک بندر جاسک با ظرفیت اسمی 1000هزار تن در سال با استفاده از خوراک متان و گاز مایع یکی از این طرح‌هاست. دو طرح الفین- آروماتیک در پارسیان و سیران هر دو با ظرفیت 3760هزار تن در سال دو طرح دیگر آروماتیکی در ایران هستند. این طرح‌ها در مجموع به 64هزار و 958میلیارد ریال سرمایه ریالی و 5هزار و 327میلیون دلار سرمایه ارزی احتیاج دارند. نکته قابل توجه اینجاست درحالی که پتروشیمی‌های خوراک مایع درحال حاضر اعتراض‌های زیادی نسبت به وضعیت اقتصادی خود
دارند هر 3 این طرح‌ها از خوراک «نفتا» و «گاز مایع» استفاده خواهند کرد که این امکان را به وجود می‌آورد که در آینده با وجود بازار مناسب آروماتیک نسبت به خوراک مورد استفاده خود در رقابت با محصولات آروماتیک امریکایی دچار مشکل شوند.
طبق بررسی‌ها درحال حاضر فرآورش بندرامام از خوراک NGL، نفتا، مخلوط زایلین، بسپاران بندر امام از اتیلن، پروپیلن، VCM، برش چهارکربنه، استایرن، امیر کبیر از بوتان، اتیلن، برش‌های سبک، بوعلی سینا از خوراک: میعانات گازی، بنزین پیرولیز، شهیدتندگویان از خوراک: پارازایلین، اسید استیک، منواتیلن گلایکول، فارابی از خوراک: دواتیل هگزانول، ارتوزایلین، تکس آریا از خوراک: رافینیت، اسیدسولفوریک، نوری از خوراک: میعانات گازی، بنزین پیرولیز، پارس از خوراک: گاز غنی، اتیلن، بنزن، جم از خوراک: NGL، رافینیت، اتان، برش سبک، برش پنتان، پنتان پلاس، آروماتیک سنگین، ترکیبات پروپان، شازند از خوراک: نفتا، اصفهان از خوراک: هیدروژن، پلاتفرمیت، تبریز از خوراک: نفتا، استایرن منومر، بنزن، روغن معدنی، لاستیک پلی بوتادین، آلفا متیل استایرن، برش6 کربنه بنزین پیرولیز، بیستون از خوراک: گاز طبیعی، بنزن، نفت سفید و آبادان از خوراک گاز طبیعی و پروپان برای تولید محصولات خود استفاده می‌کنند. به گزارش «تعادل» ICIS درباره وضعیت فعلی آروماتیک‌ها می‌نویسد: صنعت محصولات آروماتیکی در سال‌های گذشته و با ظهور بازارها و تکنولوژی‌های جدید به طور قابل ملاحظه‌یی
تکامل و گسترش یافته است. اگرچه بازیگران سایر بخش‌های بازار محصولات پتروشیمی با نااطمینانی‌های زیادی دست و پنجه نرم می‌کنند، چشم‌انداز محصولات آروماتیکی مانند بنزن و پارازایلن در سال‌های آینده و تا 2020 بسیار روشن‌تر به نظر می‌آید؛ هر چند ممکن است که بازار این محصولات نیز در مقاطعی با فراز و فرود ناشی از پویایی بازار مواجه شود.
پیش‌بینی‌ها بر این است که بازار جهانی بنزن تا پنج سال آینده رشدی تا سطح 3درصد را تجربه کند. انتظار می‌رود که عمده دلیل این افزایش رشد، گسترش ظرفیت‌های مجتمع‌های پتروشیمی کشورهای آسیایی باشد.
رشد پیش‌بینی شده محصولات آروماتیکی مانند بنزن معلول گسترش استفاده از مشتقات اصلی آنهاست. به عنوان مثال استایرن اصلی‌ترین ماده استحصالی از بنزن است. پیش‌بینی می‌شود که بازار این محصول در سال‌های آینده رشد ملایم‌تری نسبت به سایر محصولات بنزنی داشته باشد. این رشد ملایم‌تر ناشی از اشباع بازار و وجود کالاهای رقابتی است. انتظار می‌رود که کاهش رشد استایرن منجر به کاهش اهمیت نسبی این محصول به عنوان یکی از بخش‌های بازار محصولات بنزنی شود. در کنار کاهش اثر استایرن، پیش‌بینی می‌شود که عرضه بنزن از مجتمع‌های کراکر نفتا نیز در سال‌های آینده اهمیت و جایگاه خود را در سال‌های آتی از دست بدهند. مضاف بر این گسترش گاز شیل امریکا سبب افزایش استفاده از خوراک‌های سبک در مجتمع‌های پتروشیمی اروپا شده است. همچنین امریکا به طور قابل توجهی تولید گاز پیرولیز (pygas) خود را در سال‌های اخیر کاهش داده است. در نتیجه صنعت استایرن که همواره به واحدهای کراکر نفتا وابسته بودند از این پس وابستگی بیشتری به بنزن به دست آمده از پالایشگاه‌ها و بنزن تولیدی در مجتمع‌های پتروشیمی خواهد داشت.
ماهیت ظرفیت‌های جدید بازار آروماتیک
همانطور که اشاره شد محصولات آروماتیکی مانند بنزن درحال گذار از فرآیند استحصال از نفتا هستند. اما سوالی که در اینجا مطرح می‌شود، این است که جایگزین آن چیست؟ بسیاری از ظرفیت‌های جدید بنزنی که اخیرا وارد فرآیند تولید شده‌اند وابسته به ظرفیت‌های جدید یکپارچه پارازایلن دارد. بسیاری از روش‌های تولید برنامه‌ریزی شده و مورد انتظار در سال‌های آینده در این طبقه‌بندی قرار خواهند گرفت و به صورت گسترده‌یی در آسیا واقع خواهند شد. با وجود افزایش ظرفیت واحدهای جدید پارازایلن ترفتالیک اسید خالص (PTA)، زنجیره ارزش پارازایلین و پلی‌استر تحت فشارهای ناشی از تاخیر بوده‌اند. افزایش ظرفیت اضافی کمکی به بهبود این وضعیت نخواهند کرد. این مساله با در نظر گرفتن کاهش حاشیه سود و مشکلات ناشی از وجود مازاد عرضه در بازار است. این مساله سبب ایجاد این پرسش شده است که کدام واحدهای جدید به نتیجه و باروری خواهند رسید؟
حتی اگر این مجتمع‌ها و واحدهای جدید به سوددهی نیز برسند بسیار بعید است که در نرخ‌های قابل قبول از بازگشت سرمایه عملیات تولیدی داشته باشند. بنابراین با وجود موج واحدهای جدید و نیز واحدهای برنامه‌ریزی شده برای افزایش ظرفیت تولید محصولات آروماتیکی ما شاهد کاهش در توازن بازار بنزن آسیا خواهیم بود.
عرضه و تقاضای پارازایلین
اگرچه نگرانی‌ها در مورد حاشیه سود مجتمع‌های تولیدکننده پارازایلین کماکان سرجای خود باقی است اما انتظار می‌رود که تقاضا برای این محصول در سال‌های آینده رشدی بیشتر از رشد تولید ناخالص داخلی جهانی داشته باشد.
پیش‌بینی می‌شود که این رشد قابل توجه در تقاضای پارازایلین به طور ویژه در خاورمیانه و امریکای جنوبی اتفاق بیفتد. در همین حال پیش‌بینی می‌شود که بهبودی نسبی در تقاضای پارازایلین در بازار اروپا و امریکا نیز حاصل شود.
در بازه زمانی کوتاه‌مدت به سمت میان‌مدت به نظر می‌رسد که نرخ عملیاتی پارازایلن در سطح جهان را به زیر 75درصد برساند، اگرچه در مجموع چشم‌انداز بازار پارازایلین مثبت به نظر می‌رسد. اما در نهایت به نظر می‌رسد که اگر بنا باشد نرخ عملیاتی تا پایان سال 2020 به بالای 80درصد برسد، تقاضا برای این محصول باید افزایش یابد.
