شراکت کشاورزان در سطوح بالا، راهکاری برای افزایش بهره‌وری آب
هر روز خطر تازه‌یی در زمینه بحران آب حس می‌شود. راهکارهای متفاوتی تاکنون ارائه شده است اما طبق آمارها به‌نظر می‌رسد کشاورزی بیشترین سهم مصرفی آب را داراست، بنابراین اصلاح نظام آبیاری در این حوزه از اهمیت فوق‌العاده‌یی برخوردار است. در گفت‌وگو با کارشناسان کشاورزی به‌نظر می‌رسد عدم مشارکت کشاورزان در نظام آبیاری به‌دلیل احساس تعلق و همین‌طور کوچک بودن زمین‌های کشاورزی از لحاظ عدم صرفه اقتصادی را می‌توان از دلایل استفاده نکردن کشاورزان از تکنولوژی‌های روز آبیاری نام برد.
در روزهای گذشته که گزارشی از رونق دوباره منطقه ناژوان اصفهان در روزنامه تعادل به چاپ رسید، نکته جالبی به چشم می‌آمد و آن هم نقل‌قول یکی از کشاورزان منطقه بود: «در دو سال گذشته همه کشاورزان به بی‌آبی معترض بودند و به‌تدریج بهینه‌سازی سیستم آبیاری و راهکار و آبیاری قطره‌یی را جایگزین کردند، اما امسال با پر آب شدن زاینده‌رود و رفع مشکل کمبود آب، کشاورزان دوباره به شیوه آبیاری سابق روی آورده و از روش غرقابی استفاده کردند.»
آقای زارع کشاورز فعال در اصفهان می‌گوید: «قیمت آب سال گذشته در خشکی کامل منطقه و امسال در دوره بهبود شرایط آب، ثابت مانده است.» با همین چند جمله ساده می‌توان یکی از مهم‌ترین علل بحران آبی امروز کشور را پیدا کرد. اما مساله مهمی که وجود دارد این است که شاید منطقه ناژوان رونق آبی گرفته باشد، اما براساس آمارهای موجود، شرایط آبی کشور نسبت به سال گذشته بحرانی‌تر شده است.
مدیریت‌های ناکارآمد نیز مزید بر علت شده است. یک کارشناس کشاورزی در گفت‌وگو با «تعادل» تاکید کرد که در هیچ جای دنیا با آب و هوایی نظیر استان اصفهان محصول آب بری مانند برنج تولید نمی‌شود اما چند قرن است که برنج لنجان تولید می‌شود و هیچ توجیهی برای آن وجود ندارد.
طبق مشاهدات میدانی خبرنگار تعادل، مشکلات فراوانی میان کشاورزان بر سر دریافت آب وجود دارد و این اختلافات در سطوح کلان و حتی میان استان‌ها هم وجود دارد. اما مساله‌یی که باید واکاوی شود این است که چرا کشاورزان سراغ بهینه‌سازی آبیاری نمی‌روند و مشکل اصلی کجاست؟
باتوجه به بحرانی‌تر شدن روزبه‌روز مساله آب در کشور و غالب بودن سهم آب کشاورزی نسبت به مصرف کل کشور بدیهی است که نحوه آبیاری کشاورزان در کاهش و افزایش سهم کشاورزی از مصرف آب نقش بسزایی دارد.
افزایش اراضی تحت‌پوشش آبیاری نوین
به گفته یکی از مسوولان وزارت جهاد کشاورزی یک‌میلیون و ۵۰۰هزار هکتار از اراضی کشور تحت‌پوشش طرح‌های نوین آبیاری قرار دارد و از ابتدای سال تاکنون بیش از ۳۰۰میلیارد تومان اعتبار برای اجرای این طرح‌ها صرف شده است.
به گزارش مهر، علی مراد اکبری بااشاره به اینکه یک‌میلیون و ۵۰۰هزار هکتار از اراضی کشور تحت‌پوشش طرح‌های نوین آبیاری قرار دارد، از اختصاص ۱۲۱۷میلیارد تومان اعتبار برای توسعه طرح‌های آبیاری نوین خبر داد و افزود: امسال با اختصاص این میزان اعتبار طرح‌های آبیاری تحت‌فشار و قطره‌یی در ۲۰۰هزار هکتار از اراضی زراعی و باغی کشور اجرا می‌شود.
معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی با بیان اینکه ۸۵درصد اعتبار موردنیاز اجرای طرح بلاعوض و ۱۵درصد باقی‌مانده برعهده بهره‌برداران است، افزود: از ابتدای سال تاکنون بیش از ۳۰۰میلیارد تومان اعتبار برای اجرای طرح‌های توسعه آبیاری نوین صرف شده است ضمن اینکه ۲۶۵میلیارد تومان نیز در چند روز گذشته برای ادامه اجرای طرح‌ها اختصاص یافت.
وی بااشاره به اینکه در صورت تخصیص کامل اعتبارات تا پایان امسال ۳۵۰ تا ۴۰۰هزار هکتار از اراضی تحت پوشش روش‌های نوین آبیاری قرار خواهد گرفت، تاکید کرد: اجرای طرح‌های آبیاری قطره‌یی و تحت‌فشار براساس مطالعات فنی و مهندسی و برآوردهای علمی دقیق از شرایط آب و هوایی، شرایط خاک، منابع آب و محصولی که در منطقه کشت می‌شود اجرا خواهد شد و پس از ارزیابی‌های انجام شده درصورتی که محدودیتی برای اجرای طرح نباشد روش‌های آبیاری نوین اجرایی خواهد شد.
اکبری گفت: اولویت وزارت جهاد کشاورزی توسعه آبیاری قطره‌یی در مزارع ذرت، سبزی و صیفی است.
نیاز به بازبینی نظام بهره‌برداری آب
عزیزالله عربی پژوهشگر حوزه آب در گفت‌وگو با «تعادل»، ارزان بودن قیمت آب را علت مهمی در مصرف آن دانسته و می‌گوید: «از سال42 که اصلاحات ارضی انجام شد و دولت مسوولیت پخش آب را برعهده گرفت، در ذهن کشاورزان جا افتاده است که تا ابد دولت مسوولیت عرضه آب را دارد. از همان زمان بود که با کمرنگ شدن مشارکت مردم در کشاورزی، انگیزه‌های اصلاح سیستم آبیاری نیز کاهش یافت.»
وی در ادامه افزود: «دو عنصر بنیه اقتصادی پایین و واحدهای بهره‌وری کوچک، منجر به هزینه‌های سرانه بالا شده و باعث می‌شود که تغییر این سیستم به‌صرفه نباشد.»به گزارش «تعادل» و طبق نتایج سرشماری مرکز آمار ایران در سال1393 متوسط اراضی کشاورزی یک بهره‌بردار با زمین در کل کشور 4.9هکتار است ولی این متوسط در کشورهایی نظیر کانادا، برزیل، انگلستان و امریکا به‌ترتیب 273، 72، 71 و 178 هکتار است. این اختلاف فاحش به خودی خود گویای وضعیت نامناسب اراضی کشاورزی در ایران است. برای رفع این مشکل، پیشنهاد یکپارچه‌سازی اراضی مطرح است که از طریق یکجا کشی محقق می‌شود و با سرشکن شدن هزینه‌ها صرفه به مقیاس افزایش می‌یابد.
عربی همچنین با مطرح کردن پیشنهاد شرکت‌های سهامی زراعی را مطرح می‌کند و می‌گوید: «شرکت سهامی زراعی همه مالکیت زمین‌های کشاورزی را می‌گیرد و به صاحبان زمین سهم پرداخت و در صورت فعالیت بر زمین به آنها کارمزد پرداخت می‌کند.»
وی همچنین بااشاره به روشی نو که در آن از آبیاری زیرسطحی استفاده می‌شود، می‌گوید: «در این آبیاری آب از طریق لوله 3، 4 متر زیرزمین و در مسیر ریشه گیاهان عبور می‌کند. با این روش از تبخیر و تعرق آب جلوگیری می‌شود.»
عزیزالله عربی به ضعف نظام بهره‌برداری از آب اشاره کرده و می‌گوید: «دولتی بودن این نظام باعث می‌شود که کشاورزان احساس مشارکت نداشته باشند و باید نهادهایی از دل کشاورزان این مهم را در دست گرفته و این بخش را ساماندهی کنند. آب دزدی معمولا با پمپ زدن روی کانال‌های آب توسط زمین‌های پایین‌دستی صورت می‌گیرد اما با روش آبیاری زیرسطحی می‌توان تاحدودی از پدیده آب دزدی هم جلوگیری کرد. مطالعه و طراحی شبکه‌های آبیاری هم نیازمند بازبینی است. باید نهادها و تشکل‌هایی محلی برآمده از دل کشاورزان باشد و با شناسایی کانون‌های تقاضا با کمک خود متقاضیان، نیازهای آنان را برآورده کنند.»
بنا بر این گزارش، به‌نظر می‌رسد کشاورزان از نظر فرهنگی و علمی نیز در این زمینه ضعف‌های فراوانی دارند. طبق مشاهدات خبرنگار تعادل، بسیاری از کشاورزان بر این باورند که روش‌های نوین محصولات را بی‌کیفیت عمل آورده و از نظر کمی هم بار را کاهش می‌دهند، بنابراین نیاز به آموزش کشاورزان و همین‌طور جا انداختن تفکرات علمی در ذهن کشاورزان کاملا احساس می‌شود.
