بیش از یکسال است که رونمایی سامانه ستاره می‌گذرد و قرار بود این سامانه به عنوان ضامن در بانک و دیگر ارگان‌های کشور قرار بگیرد؛ اما به نظر می‌رسد که تنها سازمان بورس از سامانه رونمایی کرد و پیگیری‌ها نشان می‌دهد هنوز استفاده چندانی از این سامانه نمی‌شود. البته مساله استفاده نیست بلکه نکته اصلی اینجاست که به‌طور کلی سامانه ستاره کاربرد چندانی ندارد و نمی‌توان استفاده چندانی از آن کرد.
سامانه توثیق الکترونیکی یا همان «ستاره» پنجم مرداد ۱۴۰۱ طی مراسمی در سازمان بورس و اوراق بهادار به‌صورت رسمی رونمایی شد. سامانه ستاره که مخفف «سامانه الکترونیکی توثیق سهام» است با همکاری شرکت دانش‌بنیان پرداخت الکترونیک سداد و سازمان بورس طراحی و پیاده‌سازی شده است. این سامانه از طریق بستر «نشان‌بانک» در اپلیکیشن ایوا که اپلیکیشن رسمی پرداخت شرکت سداد است، در فاز اول این امکان را فراهم می‌آورد که سهام یا اموال منقول دارای تأییدیه بورس را مثل سهام عدالت به‌صورت هوشمند، توثیق و از آن به عنوان ضمانتنامه برای محاکم قضایی استفاده کنند» با وجود این موضوع هنوز بخش اول سامانه به‌طور واقعی اجرایی نشده که بخواهیم به فاز یا مرحله دوم برسیم.
ستاره چیست؟
ستاره همان ضامن است؛ سهام یا اموال منقول دارای تاییدیه بورس را مثل سهام عدالت به‌صورت هوشمند، توثیق و از آن به عنوان ضمانتنامه برای محاکم قضایی استفاده کنند.اگر سهامداری چه حقیقی و چه حقوقی قصد وثیقه‌گذاری نزد شخص دیگری را داشته باشد، می‌تواند طی مراحلی و تحت نظارت شرکت سپرده‌گذاری مرکزی، سهام خود را به عنوان وجه‌الضمان نزد شخص دیگری که می‌تواند حقیقی یا حقوقی باشد، توثیق کند. این امکان درباره دریافت وام از بانک‌های عامل در این سامانه هم امکان‌پذیر است و سهامداران می‌توانند با توثیق از دریافت تسهیلات بهره ببرند.
همچنین احتمالا بانک‌ها ۷۰ درصد ارزش سهام را تسهیلات می‌دهند و ۳۰ درصد مارجین می‌گیرند. البته در این بازه زمانی قیمت سهام تقریبا در کف است و انتظار نمی‌رود بیش از این افت کند. از طرف دیگر امکان افزایش توثیق در نظر گرفته شده است. در واقع اگر بانک متوجه شد که دارد وارد ریسک می‌شود و ارزش توثیق از مارجین کمتر شده است، می‌تواند به مشتری اعلام و درخواست کند مشتری میزان توثیق را افزایش دهد تا بانک اقدام به فروش سهام شخص نکند.
شرایط توثیق در بازار سرمایه به این صورت است که سهامداران محدودیت ناظر یا به اصطلاح دارایی فریز نداشته باشند و لازم است دارایی افراد قابل معامله و سپرده باشد و دارایی توقیف یا توثیق شده از قبل نداشته باشند. سهامداران باید توجه داشته باشند که پذیرش شرایط و محدودیت‌هایی که در ابتدای فرآیند توثیق پذیرفته می‌شود در صورتی که در بازه زمانی مشخص سهامداران به تعهداتشان عمل کنند عملیات رفع توثیق رخ می‌دهد و در صورتی که به تعهدات خود عمل نکنند و در حقیقت نکول اتفاق افتد توسط بانک‌های مربوطه و بر اساس قراردادهایی که در ابتدای توثیق توسط وثیق‌گذار و وثیقه‌بگیر جاری شده است دارایی سهامدار به فروش خواهد رسید.
اگر سهامداری چه حقیقی و چه حقوقی قصد وثیقه‌گذاری نزد شخص دیگری را داشته باشد، می‌تواند طی مراحلی و تحت نظارت شرکت سپرده‌گذاری مرکزی، سهام خود را به عنوان وجه‌الضمان نزد شخص دیگری که می‌تواند حقیقی یا حقوقی باشد، توثیق کند. این امکان درباره دریافت وام از بانک‌های عامل در این سامانه هم امکان‌پذیر است و سهامداران می‌توانند با توثیق از دریافت تسهیلات بهره ببرند.
سامانه ستاره وثیقه سهام با توجه روش نوین خود در وثیقه‌گذاری، تا حد زیادی کار مردم را برای دریافت تسهیلات از بانک‌ها ساده‌تر می‌کند. مهم‌ترین موارد وثیقه‌گذاری در دو مورد استفاده از وام و تسهیلات بانکی یا امورات قضایی است. در این میان، ارایه وثیقه برای استفاده از تسهیلات بانکی بیشتر رایج بوده و ممکن است هر کدام از شهروندان تمایل به انجام این کار داشته باشند.
ابهامات وثیقه‌گذاری سهام پابرجاست
این سامانه قصد داشت تا امکان وام گرفتن برای افرادی را که توانایی اخذ وام از بانک‌ها داشتند اما صرفا به دلیل نداشتن وثیقه ملکی از این امکان محروم بودند، فراهم سازد.
مشخصا تا قبل از راه‌اندازی سامانه ستاره افرادی که صاحب ملک نبودند، نمی‌توانستند با به وثیقه گذاشتن دارایی‌های منقول خود مثل طلا، سهام و… اقدام به دریافت وام کنند. بنابراین به منظور حل این مشکل و تسهیل روند اخذ وام از سیستم بانکی کشور برای عموم افراد جامعه، سامانه وثیقه‌گذاری الکترونیک ستاره سمات، راه‌اندازی شد تا افراد متقاضی دریافت وام، با استفاده از وثیقه گذاشتن سهام خود، نسبت به اخذ وام اقدام کنند. همچنین از دیگر اهداف مهم این طرح، امکان دریافت وام برای دارندگان سهام عدالت بود که این افراد با وثیقه‌گذاری سهام خود، بتوانند از بانک‌های کشور وام دریافت کنند. گفتنی است سامانه وثیقه‌گذاری الکترونیک ۵ مرداد‌ماه سال گذشته با حضور وزیر اقتصاد و رییس سازمان بورس در سازمان بورس رونمایی شد. رییس سازمان بورس در رویداد رونمایی از این سامانه با اشاره به مزایای این سامانه گفت: افراد به صورت رسمی می‌توانند از این سامانه استفاده کنند و سامانه در سیستم بانکی هم به‌طور همزمان عملیاتی می‌شود.
به گفته وی با بهره‌گیری از سامانه توثیق الکترونیک هوشمند «ستاره» سهامداران به ویژه سهامداران خرد می‌توانند نیاز به نقدینگی فوری خود را بدون اینکه مجبور به فروش سهام یا دارایی خود شوند، مرتفع کنند و در واقع از طریق این سامانه امکان دریافت وام کوتاه‌مدت میسر می‌شود که پس از اتمام بازپرداخت وام، این وثیقه به صورت الکترونیک آزاد خواهد شد. بر این اساس قرار شد تا در گام‌های بعدی پذیرش سایر دارایی‌ها نظیر سکه، اندوخته بیمه عمر، گواهی کسر از حقوق و موارد دیگر برای انجام اموری که نیاز به وثیقه‌گذاری وجود دارد، به این سامانه اضافه شود.
همچنین به گفته محسن خدابخش، عضو هیات‌مدیره سازمان بورس، با گذشت چند روز از اجرایی شدن این طرح، حدود ۳۵۰ هزار نفر با استفاده از توثیق سهام عدالت وام دریافت کرده‌اند. محسن خدابخش نکول (ناکامی در پرداخت) و عقب‌افتادگی این وام‌ها را صفر دانست، در نتیجه هر شخصی که دارای سهام عدالت باشد می‌تواند در صورت واجد شرایط بودن، این وام را دریافت کند.
اگرچه حدود یک سال از رونمایی سامانه توثیق الکترونیک هوشمند «ستاره» می‌گذرد، اما مشاهدات حاکی از آن است که این سامانه چندان کارا هم نبوده و همچنان سوالات و ابهامات مهمی درخصوص سامانه ستاره مطرح است. اولین سوالی که پیش می‌آید این است که چرا تا به امروز، غیر از آمار رسمی که توسط یکی از اعضای هیات‌مدیره سازمان بورس در همان روزهای ابتدایی اجرای این طرح درخصوص آمار افراد وام‌گیرنده از سامانه ستاره منتشر شد، هیچ آمار رسمی دیگری درخصوص تعداد افراد وام‌گیرنده با استفاده از روش توثیق سهام تا به امروز گزارش نشده است؟
همچنین دیگر سوالی که درخصوص این سامانه مطرح می‌شود این است که به رغم اینکه شرکت سپرده‌گذاری مرکزی امکان وثیقه‌گذاری سهام برای دریافت وام با وثیقه‌گذاری سهام را برای سهامداران خود ایجاد کرده و در حال حاضر افراد بسیاری با دارا بودن شرایط گرفتن وثیقه در بورس، متقاضی بهره‌مندی از این تسهیلات هستند چرا تعداد بانک‌های عامل برای اعطای وام بسیار کم است و به نظر می‌رسد اکثر بانک‌های کشور، همچنان از وثیقه‌گذاری سهام برای اعطای وام استقبال نمی‌کنند؟
البته لازم ذکر است که اخیرا باغستانی مدیرعامل شرکت سپرده‌گذاری مرکزی در گفت‌وگویی اعلام کرد: در حال مذاکره با (باقیمانده) بانک‌ها هستیم تا از سامانه ستاره برای وثیقه‌گیری سهام به صورت برخط استفاده کنند. همچنین وی با اشاره به بانک‌ها گفت معمولا وجه نقد را به میزان ۱۰۰ درصد، سفته را به میزان ۸۰ درصد و سهام را به صورت عمومی ۵۰ درصد ارزش آن، به عنوان وثیقه قبول می‌کنند، اما با استفاده از سهام وثیقه الکترونیکی علاوه بر کاهش سرعت وثیقه‌گیری، ارزش واقعی سهام هم مدنظر قرار می‌گیرد.
در آخر نیز باید گفت همچنان به نظر می‌رسد در شرایط فعلی و با توجه به عدم موفقیت فاز اول طرح وثیقه‌گذاری سهام، احتمالا فعلا برای صحبت از سایر روش‌های وثیقه‌گذاری که رییس سازمان بورس در سال گذشته وعده آنها را داده بود (وثیقه‌گذاری دارایی‌ها نظیر سکه، اندوخته بیمه عمر، گواهی کسر و…) بسیار زود بوده و بعید است که این طرح‌ها به زودی راه‌اندازی شوند.
