گروه دانش و فن
با گذشت بیش از 10 سال از زمانی که پروژه‌ای با محتوای شبکه ملی اطلاعات مطرح شده، هنوز هم درباره اینکه این شبکه اصولا اهدافش چیست و در حال حاضر چه میزان محقق شده، اختلاف نظر وجود دارد. این اختلاف نظر بخشی بین حاکمیت و مردم است و بخشی هم بین شورای عالی فضای مجازی به عنوان تبیین‌کننده الزامات شبکه ملی اطلاعات و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به عنوان مجری. از طرفی در حالی که در ماه‌های گذشته وزارت ارتباطات برای اقناع شورای عالی فضای مجازی به تحقق شبکه ملی اطلاعات تلاش می‌کرد، قطع اینترنت به‌مدت چند روز، فرصتی بود که این ادعا را به چالش بکشد، چالشی که وزارت ارتباطات تصور می‌کند از آن سربلند بیرون آمده و در مقابل، شورا همچنان با انتقاد از شراط کنونی، معتقد است توپولوژی که میان کسبوکارها و نقاط مخابراتی توزیع‌شده، تنظیم نیست و همچنین جویشگر بومی قطعا از ملزومات شبکه ملی اطلاعات است که هم نیروی انسانی خوبی می‌خواهد و هم باید زیرساخت سخت‌افزاری و نرم‌افزاری آن محقق شود.
پس از مطرح شدن ادعای 80 درصدی تحقق شبکه ملی اطلاعات، ابوالحسن فیروزآبادی -رییس مرکز ملی فضای مجازی- چندی پیش با بیان اینکه مرکز ملی فضای مجازی چند نوع خدمت در اسناد خود تعریف کرده، گفت: «خدمات پایه کاربردی مربوط به شبکه ملی اطلاعات می‌شود؛ بنابراین اگر شبکه ملی اطلاعات این خدمات پایه را نداشته باشد، نمی‌توان به آن شبکه ملی اطلاعات گفت و در واقع صرفا شبکه ارتباطی است.» درواقع به اعتقاد دبیر شورای عالی فضای مجازی بر همین اساس، وزارت ارتباطات ۸۰ درصد شبکه ارتباطی را پیاده‌سازی کرده است، نه شبکه ملی اطلاعات و بخش ملی بودن هم هنوز طبق سند الزامات شبکه ملی اطلاعات که به شفافی خدمات کاربردی پایه همچون موتور جست‌وجو، پیام‌رسان، خدمات ابری و ایمیل را اعلام کرده، پیاده‌سازی نشده است. فیروزآبادی همچنین با بیان اینکه وقتی تقریبا بیش از ۸۰ درصد از پیام‌رسان‌های مورد استفاده کشور خارجی است، بنابراین هنوز ما شبکه ملی اطلاعات نداریم، اظهار کرد: «نوع دیگر خدمت، خدمات عمومی همچون سلامت، تجارت و آموزش است که باید شکل اقتصادی و فنی آن سکویی باشد یعنی هم اقتصادی و هم تکنیکال باشد؛ بنابراین معتقدیم دولت به‌مثابه سکو که شعار همه کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته است، باید در کشور پیاده‌سازی شود. البته بعضی از این خدمات شکل گرفته اما هنوز شکل سکویی پیدا نکرده و بیشتر شکل برنامه‌ای دارد.»
دفاع وزارت ارتباطات از شبکه ملی اطلاعات
با وجود این، در روزهایی که بنابه اقتضای حفظ امنیت در کشور، اینترنت جهانی قطع شده بود، سایت‌های داخلی به فعالیت ادامه دادند و اگرچه بسیاری از کسبوکارها این دسترسی را کافی ندانستند و اعلام کردند بدون اینترنت متحمل خسارات زیادی شدند، اما مسوولان وزارت ارتباطات که پیش از این چندین بار به تحقق ۸۰ درصدی شبکه ملی اطلاعات اشاره کرده بودند، باز هم این موضوع را مطرح کرده و از آن دفاع کردند؛ کما اینکه محمدجواد آذری جهرمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، درخصوص اینکه آیا اینترنت ملی پاسخگوی نیاز کشور هست، گفت: «نیازهای پایه‌ای مورد نیاز کسب‌وکارهای کشور طبق سند تبیین الزامات شبکه ملی اطلاعات پیشرفت کرده و در گذشته گزارش داده بودیم که ۸۰ درصد از این سند اجرایی شده است. قطع اینترنت در سراسر کشور به دستور شورای امنیت کشور فرصتی بود که ادعاهای وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در زمینه سند تبیین الزامات شبکه ملی اطلاعات ثابت شود و مشخص شد که با استفاده از شبکه ملی اطلاعات خدمات پایه وجود دارد.»
با وجود این به نظر می‌رسد شورای عالی فضای مجازی هنوز هم به این آمار و ارقام رضایت نداده و معتقد است ارتباط مناسبی بین کسبوکارها و نقاط مخابراتی توزیع‌شده، تنظیم نشده است. در این راستا رسول جلیلی، عضو شورای عالی فضای مجازی در گفت‌وگو با مهر، در خصوص تست پایداری شبکه ملی اطلاعات در زمان قطع اینترنت و نقاط قوت و ضعف این شبکه توضیح داد: «از ابتدا که بحث شبکه ملی اطلاعات مطرح شد عده‌ای به‌درستی براین باور بودند که ما در طول و امتداد اینترنت جهانی، یک شبکه داخل کشوری داشته باشیم که از نظر دستگاه‌ها، تجهیزات و پروتکل‌ها همان دستگاه‌ها و تجهیزاتی باشد که در توسعه اینترنت در همه جای دنیا و ایران استفاده شده است اما یک کارکرد درون سرزمینی نیز داشته باشد. اما عده‌ای هم نگاه منفی به این موضوع داشتند و فکر می‌کردند شبکه ملی اطلاعات می‌خواهد یک شبکه کاملا جدا از اینترنت باشد و بودن در شبکه ملی اطلاعات یعنی همان نبودن در اینترنت؛ در صورتی که نگاه دوم به هیچ‌وجه توسط کارشناسان، سیاست‌گذاران، شورای عالی و مرکز ملی فضای مجازی و وزارت ارتباطات در دولت‌های ۹ تا ۱۲ که از آن زمان این موضوع مطرح شده، مدنظر قرار نگرفته است.»
جلیلی با بیان اینکه در برنامه‌های ۵ ساله پنجم و ششم توسعه، تعریف شبکه ملی اطلاعات به صورت فنی، درست و منطبق با همان تعبیر اولیه آمده است، گفت: «در همین حال بودجه‌های سالانه مبتنی بر این تعریف از شبکه ملی اطلاعات، شکل گرفته است. در همین حال در چند سال اخیر که موضوع جدی‌تر مطرح شده و مرکز ملی فضای مجازی و برخی مصوبات شورای عالی فضای مجازی نیز مطرح بوده، این موضوع مورد تاکید قرار گرفت که این توصیف از شبکه ملی اطلاعات باید محقق شود.» وی اضافه کرد: «در تحقق شبکه ملی اطلاعات، وزارت ارتباطات به عنوان مجری اعلام کرد که درصدی از این پروژه را آماده و در دفعات بعدی نیز گزارش‌های بیشتری را اعلام کرده است. حتی اوایل امسال نیز یک درصد بالایی از این تحقق را مطرح کرد. اما هیچ‌وقت این شبکه آزموده نشد و اگر آزمون‌هایی انجام شد، خیلی محدود در برخی سازمان‌ها و بانک‌ها و منطقه محدود جغرافیایی بوده است. چندین بار این موضوع در کمیسیون‌های مرکز ملی فضای مجازی مطرح شد که باید برای شبکه ملی اطلاعات رزمایش مطرح شود. به این معنی که با اطلاع قبلی و توجیه کاربران یک سازمان بزرگ یا یک منطقه جغرافیایی در ساعتی که پیک استفاده مردم نباشد، ارتباطات شبکه اینترنت و شبکه ملی اطلاعات را قطع می‌کردیم و عده‌ای هم مامور می‌شدند که وضعیت را تست کنند. برای مثال مشخص می‌شد که ارتباطات شبکه بانکی یا ارتباطات بین دانشگاه‌های داخل کشور برقرار است یا خیر.»
ارتباط بین کسبوکارها و نقاط مخابراتی توزیع‌شده، تنظیم نیست
جلیلی با بیان اینکه این رزمایش متاسفانه اجرا نشد و برخی‌ها در عدم اجرای آن مقصر هستند، افزود: «ما معتقدیم اگر رزمایش اجرا می‌شد می‌توانستیم اطمینان خاطر داشته باشیم که اگر روزی اینترنت از خارج قطع شود یا به دلایل امنیتی، مجبور شویم اینترنت را در منطقه‌ای از کشور یا حتی کل کشور قطع کنیم، شبکه ملی اطلاعات کار کند. اتفاق دو هفته قبل در قطع اینترنت، رزمایش اجباری برای شبکه ملی اطلاعات بود که در ساعات اولیه بعضی از ارتباطات درون کشوری که همه فکر می‌کردند برقرار است، برقرار نشد. برخی از این ارتباطات، بین کاربران و خدمات اینترنت درون‌کشوری با پیکربندی‌هایی در مسیریابی و سرویس نام دامنه (DNS) حل شد؛ اما برخی بعد از یک روز و برخی بعد از دو روز نیز حل نشد و معلوم شد هم‌بندی و توپولوژی ارتباط بین سازمان‌ها، کسبوکارها و نقاط مخابراتی توزیع‌شده در کشور، برای این کار تنظیم نشده است.» وی با بیان اینکه عمده مشکل ما در این رزمایش، تنظیم‌نشدگی بود، اضافه کرد: «دومین مشکلی که از قبل برای آن به صورت جدی فکری نشده بود، بحث جویشگر بود. زیرا مردم عادت کرده بودند که هر چیزی را از طریق موتور جست‌وجو در اینترنت سرچ کنند و جویشگر گوگل به عنوان جویشگر پیش‌فرض خیلی از کاربران مطرح است. برای مثال کاربر برای آنکه به سایت دانشگاه تهران مراجعه کند، در گوگل کلمه دانشگاه تهران را سرچ و روی آن کلیک کرده و وارد سایت دانشگاه می‌شود. اما زمانی که این جویشگر در اختیار نباشد، کاربر احساس می‌کند شبکه قطع است.»
عضو شورای عالی فضای مجازی با بیان اینکه تبدیل سوال به یک نام در موتور جست‌وجو و تبدیل آن به آدرسی که کاربر را هدایت کند، از جمله الزامات برای موتور جست‌وجو است، گفت: «زمانی که جویشگر در اختیار کاربر نیست و DNS هم به‌طور ۱۰۰ درصد پیاده‌سازی نشده باشد، با قطع اینترنت هر دوی این مراحل به مشکل برمی‌‌خورد و این مشکل در روزهای نخست قطع اینترنت، خیلی جدی بود. اگرچه بحث DNS در بخش قابل توجهی از خدمات و مناطق جغرافیایی حل شد، اما بحث جویشگر حل نشد. این موضوع ما را به این رساند که فقط امکان جابه‌جایی بسته‌های داده‌ای که به اصطلاح «پکت» گفته می‌شود، از یک جابه‌جای دیگر کشور برای تحقق شبکه ملی اطلاعات کفایت نمی‌کند و باید یک لایه زیرساخت‌های پایه نرم‌افزاری مثل جویشگر، نقشه، هشدار و سرویس ایمیل به صورت داخلی وجود داشته باشد.» جلیلی افزود: «این خدمات باید در مقیاس خوبی آمادگی سرویس‌دهی نیز داشته باشند تا وقتی به هر دلیلی اتفاقی می‌افتد و ممکن است به هر دلیلی به واسطه فشار دشمن این تجربه تکرار شود، مردم حیران و در عذاب دریافت سرویس قرار نگیرند. به تعبیری دیگر، مردم نباید به دلیل برخی کم‌کاری‌های دوران عادی، در معرض خطر و فقدان سرویس و خدمات قرار گیرند.»
جلیلی با بیان اینکه تدوین نقشه راهی برای اینکه برخی تجربیات در این رزمایش اجباری، دیگر اتفاق نیافتد، لازم است، افزود: «عمده موارد قابل رفع است اما ساخت جویشگر بومی کار یک روز و دو روز نیست و هم نیروی انسانی خوبی می‌خواهد و هم باید زیرساخت سخت‌افزاری و نرم‌افزاری آن محقق شود. جویشگر بومی قطعا از ملزومات شبکه ملی اطلاعات است، اگر وزارت ارتباطات مجری پروژه شبکه ملی اطلاعات است و در برنامه‌های سالانه، بودجه پیش‌بینی می‌کند، باید این موضوع را نیز در لیست خدمات پایه خود قرار دهد.»
