آیا کوپن می‌تواند راهکاری برای جلوگیری از فقر گسترده در ایران باشد؟

۱۴۰۰/۰۴/۰۸ - ۰۰:۰۰:۰۰
کد خبر: ۱۷۹۸۸۵

در هفته‌های اخیر بار دیگر، موضوع بازگشت کوپن و این‌بار به صورت الکترونیکی یا واریز نقدی مطرح شده تا افراد بتوانند در فروشگاه‌ها خرید کنند و در مقابل کوپن الکترونیکی، از مایحتاج روغن، گوشت، مرغ و سایر اقلام خرید کنند. اما این موضوع همانند دهه 1360 مخالفان و موافقان بسیاری دارد.  واقعیت این است که فقر به‌ شدت در حال گسترش است و دهک‌های بسیاری از طبقه متوسط به زیر خط فقر فرو رفته و حتی برخی کارشناسان از جمله دکتر محمد طبیبیان از حرکت ایران در مسیر هند سخن گفته‌اند که مردم بسیاری توان بازسازی و نوسازی وسایل خانگی و مسکن و خودرو را ندارند و اقتصاد دچار فرسایش شدید شده در نتیجه تصادف خودروهای فرسوده بیشتر می‌شود و گرسنگی و فقر به شکل‌های مختلف بروز می‌کند. 

 از این‌رو حفظ حداقل معیشت گوشت، مرغ و روغن دوباره به دغدغه مسوولان و مانند دوران جنگ، به موضوعی جدی تبدیل شده است. اما بسیاری از کارشناسان معتقدند در شرایطی که مردم انواع لوازم خانگی، خودرو، صوت و تصویر، موبایل، مبلمان، لوازم آرایش، سفرهای خارجی را در گذشته استفاده کرده‌اند دیگر نمی‌توان این همه رفاه و فناوری دنیای جدید را نادیده گرفت و مردم را به تامین مایحتاج و معیشت و رفع گرسنگی راضی کرد. لذا کوپن این‌بار موفق نخواهد بود و نمی‌تواند مردم را از فقر دور کند و احساس فقر به شکل‌های دیگری رشد خواهد کرد.  از سوی دیگر، دولت آینده با شرایط بی‌پولی دولت، نبود منابع و درآمد کافی مواجه است و همین موضوع بار دیگر، مساله رشد نقدینگی و چاپ پول را برای کسری بودجه و در نتیجه تورم بیشتر مطرح خواهد کرد.  در سال‌های 98 و 99 و اوج فشار حداکثری نیز موضوع کوپن مطرح شد. سیستم اقتصادی بدون کوپن، کمتر از 20 سال دوام آورد و با مصوبه اخیر مجلس، برای بار دیگر، کوپن در اقتصاد ایران جا باز خواهد کرد. نمایندگان در جلسه علنی مجلس، تقاضای عده‌ای از نمایندگان برای بررسی طرح تامین کالاهای اساسی به صورت یک فوریت را بررسی کرده و در نهایت با آن موافقت کردند. در حالی در کمتر از 20 سال دوباره صحبت از بازگشت کوپن به اقتصاد کشور است که منتقدان سیستم کوپنی عنوان می‌کنند به دلیل تحریم، توان واردات برخی محصولات به کشور را نداریم، بنابراین قطعا طرحی همانند بازگشت کوپن به بن‌بست خواهد خورد، اما در مقابل، موافقان بازگشت کوپن به اقتصاد کشور می‌گویند که این روش، راه مطمئنی برای حمایت از اقشار ضعیف است. سیستم اقتصادی بدون کوپن، کمتر از 20 سال دوام آورد و با مصوبه اخیر مجلس، برای بار دیگر، کوپن در اقتصاد ایران جا باز خواهد کرد. دیروز نمایندگان خانه ملت در جلسه علنی مجلس، تقاضای عده‌ای از نمایندگان برای بررسی طرح تامین کالاهای اساسی به صورت یک فوریت را بررسی کرده و در نهایت با آن موافقت کردند. براساس این طرح، دولت ملزم می‌شود تا کالاهای اساسی مورد نیاز را با استفاده از کالابرگ یا کارت الکترونیکی یا روش‌های مشابه دیگر در اختیار مردم قرار دهد.  در مقدمه توجیهی طرح تامین کالاهای اساسی آمده است: شرایط اقتصادی کشور موجب بروز مشکلات فراوانی برای دهک‌های پایین درآمدی جهت گذران زندگی و دسترسی به کالاهای اساسی شده است. با توجه به پیش‌بینی منابع قابل توجه در بودجه سال جاری، برای کاستی از فشار اقتصادی بر مردم متاسفانه این منابع به صورت عادلانه توزیع نمی‌شود و بسیاری از این کالاها با وجود اینکه با ارز ترجیحی تامین شده اما با قیمت گزاف در بازار آزاد به فروش می‌رسد.

  کوپن کی آمد و کی رفت؟

کوپن از سال ۵۹ با شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران با هدف اینکه که اگر کالایی کمیاب یا گران شد، از طریق توزیع کوپنی به دست مصرف‌کنندگان برسد، به میان آمد. البته که این روش توزیع مشکلات فراوانی را به همراه داشت، اما بسیاری از صاحب‌نظران در آن شرایط کوپن را گزینه‌ای عادلانه برای توزیع کالاهای اساسی میان افراد می‌دانستند. با این وجود، کوپن حدود ۳۰سال بر اقتصاد ایران سیطره داشت؛ دوره‌ای که نشانه‌های افول و پایان آن در ماه‌های نخست سال ۸۹ که پس از شش ماه از اعلام آخرین شماره کوپن قند و شکر خبری از شماره‌های جدید آن نشد، نمایان شد. در این دوره دولت وقت در تدارک «هدفمندی یارانه‌ها» برای جایگزینی سیستم کوپنی بود تا یارانه از ماه‌های پایانی دهه ۸۰ جای کوپن را بگیرد. موضوعی که در شهریور سال ۹۰ به‌طور رسمی از سوی مهدی غضنفری؛ وزیر وقت بازرگانی رسانه‌ای و اعلام شد که باید با سیستم کوپنی خداحافظی کنیم. بحث کوپن یا کالابرگ الکترونیکی از تابستان سال ۱۳۹۷ و با افزایش چشمگیر قیمت کالاهای اساسی از سوی وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی مطرح و قرار شد که کالاهای اساسی در قالب وجه نقد یا کوپن الکترونیک تامین شود. اواخر سال ۱۳۹۷ هم کمیسیون تلفیق مجلس بازگشت دوباره کوپن الکترونیکی را تصویب کرد اما در نهایت تابستان سال گذشته وزارت صنعت، معدن و تجارت (صمت) اعلام کرد که کالای اساسی به اندازه کافی در کشور وجود دارد و فعلا برنامه‌ای برای توزیع آن به صورت کوپنی در دستور کار این وزارتخانه قرار نگرفته و بنابراین طرح تامین کالای اساسی در قالب کوپن الکترونیکی تاکنون به جریان نیفتاده است.

با این وجود، در مجلس یازدهم دوباره بحث توزیع کالای اساسی در قالب کوپن مطرح شده است و یک فوریت آن، دیروز در مجلس تصویب شد.

  موافقان و مخالفان بازگشت کوپن 

چه می‌گویند؟

طرح تامین کالاهای اساسی در حالی از سوی مجلس مطرح شده که برخی تحلیلگران، سهمیه‌بندی کالاها را راه مطمئنی برای حمایت از اقشار ضعیف می‌دانند، اما در مقابل، برخی کارشناسان، بازگشت کوپن به اقتصاد را راهکاری ناکارآمد در شرایط فعلی عنوان می‌کنند.

در مورد کالاهای اساسی من فکر می‌کنم کوپنی کردن کالاها راه‌حل بهتری است. البته کوپن نه به معنای دهه ۶۰، به شکل استفاده از کوپن الکترونیکی. این به نظرم هم فساد کمتری دارد و هم اصابت بیشتری دارد و هم عدالت آن بیشتر است. ما در حال حاضر چند مشکل اساسی داریم که باعث می‌شود بگوییم دولت باید سهمیه‌بندی کالاها را اجرایی کند. یکی از مسائل این است که پیش‌بینی ما این است که این روند ادامه دارد؛ یعنی شرایط اقتصادی خاصی که کشور به آن مبتلاست، ظرف دو، سه سال آینده ادامه پیدا می‌کند. در حال حاضر تولید در ایران با محدودیت مواجه شده، چراکه شرایط خاص اقتصادی را می‌گذرانیم که امکان تولید زیاد در کشور نداریم. بر این اساس، ما حتما باید منابع و امکانات را ساماندهی و مدیریت کنیم و حمایت از اقشار ضعیف که طبقه متوسط جامعه است و افزایش دستمزدها به دلیل تورم بالا اثرگذاری خود را در معیشت مردم از دست داده، راهی جز سهمیه‌بندی کالاها برای حمایت از مردم ندارد. وقتی که دولت نمی‌تواند نظارت کند و برخی کالاها تقاضای زیادی در بازار دارد، این شبهه ایجاد می‌شود که این کالاها به صورت غیراستاندارد و غیربهداشتی در دسترس مردم قرار گیرد. ما باید سیگنال‌های متعددی که در تایید سیاست سهمیه‌بندی وجود دارد را تحلیل کنیم که بزرگ‌ترین آن، فشارهای بیرونی است. موضوع دیگر نیز تورم است. در گذشته ابزارهای توزیع کافی نبود. دوم اینکه ما امکان استفاده از کوپن‌های الکترونیکی را در کشور نداشتیم. اما الان این مشکلات برطرف شده است. در حال حاضر بانک جامع اطلاعاتی کشور نسبت به گذشته بهتر است، به خصوص در حوزه یارانه. همچنین ابزارهای توزیع نسبت به گذشته کاملا متفاوت است. در گذشته سازمان‌های خاصی به اضافه برخی تعاونی‌ها کار توزیع را برعهده می‌گرفتند، اما الان فروشگاه‌های زنجیره‌ای این کار را برعهده می‌گیرند که کاملا با سیستم تعاونی متفاوت هستند. یک کارشناس اقتصادی با اشاره به رانتی که کالابرگ‌ها به وجود می‌آورند، گفت: بازگشت کوپن برای شرایط امروز ما کمی عجیب و غریب بوده و کارایی نخواهد داشت؛ چراکه لایحه‌های مختلف این روش توزیع کالا مشکلات بی‌شماری را به همراه دارد. هنگامی که کالایی بخواهد از گمرک وارد شود تا به دست مصرف‌کننده برساند، حداقل پنج لایه داشته که هر کدام این لایه‌ها می‌توانند شیطنتی داشته باشند و رانتی را به دست بیاورند. یک کارشناس مسائل اقتصادی با بررسی مشکلات توزیع کالاهای اساسی توسط کالابرگ‌ها در گذشته تصریح کرد: مشکلات این روند توزیع زیاد و قابل توجه است. به عنوان نمونه در گذشته بنکداران زمانی را برای کوپن‌ها تعیین می‌کردند و اگر افراد در زمان مشخص شده اقدام به تهیه کالای مصرفی خود نمی‌کردند بنکداران می‌گفتند که کوپن سوخته است. از سوی دیگر، مشکلات کیلویی هم بود، یعنی فرد فروشنده کالای مورد نظر را در ظرف‌های وزن‌داری می‌گذاشت و از این روش به راحتی کم‌فروشی می‌کرد. مشکلات از این قبیل، توزیع کالا به وسیله کوپن را در گذشته دشوار کرده بود. اکنون فضا پیشرفته‌تر شده و ممکن است این روش توزیع به صورت الکترونیک و در فروشگاه‌های زنجیره‌ای اجرا شود، اما باید توجه داشته باشیم حتی در این شرایط هم تضمینی وجود ندارد که روش توزیع کالا در مسیر سالمی قرار بگیرد.

‌هدف این طرح را حمایت از اقشار آسیب‌پذیر جامعه معرفی کرده‌اند. اما عده‌ای بر این باورند که تنها راه حفاظت از بخش آسیب‌پذیر جامعه پرداخت یارانه نقدی است. یارانه نقدی هم ضعف‌های خود را دارد، بنابراین چه کوپن و چه یارانه نقدی راه‌حل مقابله با پدیده گرانی ناشی از تحریم نخواهد بود، اقتصاد فشار سنگینی را تحمل می‌کند. هنگامی که ما به دلیل تحریم نمی‌توانیم برخی محصولات را به کشور وارد کنیم، قطعا طرحی همانند بازگشت کوپن به بن‌بست خواهد خورد.


 

ارسال نظر