تعادل|
115 سال پیش در سحرگاه پنجم خرداد ماه ۱۲۸۷ شمسی، چاه شماره یک مسجدسلیمان در عمق ۳۶۰ متری زمین به نفت رسید و ایران دارای نفت شد. صنعت نفت یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصاد جهانی است که انرژی مورد نیاز برای حمل و نقل، تولید و سایر صنایع کلیدی را تامین می‌کند. با این حال، صنعت نفت نیز به‌شدت سرمایه بر است و به سرمایه‌گذاری قابل توجهی در اکتشاف، تولید و زیرساخت نیاز دارد.
به گزارش خبرنگار «تعادل»، با نگاهی گذرا به تاریخ باید گفت، به‌دنبال واگذاری امتیاز استخراج و بهره‌برداری از نفت به ویلیام ناکس دارسی و پس از پنج سال جست‌وجو، کشورمان و البته خاورمیانه در پنجم خردادماه ۱۲۸۷ خورشیدی مصادف با ۲۶ مه۱۹۰۸ میلادی، فوران نخستین حلقه چاه را نظاره کرد.
ماده سیاه رنگی که لقب طلای سیاه را به خود گرفت با گذشت سالیان سال و عبور از مراحل گذار تاریخی و تحولاتی که بر ایران و منطقه خاورمیانه گذشت هرگز ذره‌ای از ارزش خود را از دست نداد و تاثیرش بر تحولات جوامع درگیر کاسته نشد و بلکه به نوبه خود قطار توسعه و پیشرفت ایران را که سالیانی چند در خواب عمیقی فرو رفته بود، به سرعت به حرکت درآورد و بار دیگر بر همگان اثبات شد که ایران و به‌خصوص جنوب مهد تولد و بارور شدن نخستین‌ها در جهان و خاورمیانه است.
شهر نفتی ایران
اکتشاف نفت در مسجدسلیمان این شهر را به نخستین شهر نفتی ایران و پایتخت نفت در سرزمین کهن و باستانی ایران زمین و خاورمیانه بدل کرد تا این مهم، فصلی جدید و درخشان در جنوب و در جهت پیشرفت ایران باشد.
نگاهی به تاریخچه اکتشاف نفت در ایران این اصل را به ذهن هر خواننده‌ای متبادر می‌کند که ایران و به‌خصوص جنوب آن همواره مهد تحول و پیشرفت بوده و لقب نخستین‌ها بحق برازنده آن است.
نگاهی گذرا به تاریخچه اکتشاف نفت در پایتخت نفتی ایران افق جدیدی از نقش این ماده باارزش و تاثیرگذار را در پیش چشمان ما باز می‌کند که در زیر، گزیده‌ای از آن را از نظر می‌گذرانیم.
تاجر طلا در انگلستان امتیاز کشف نفت ایران را از آن خود کرد
در تاریخ ۲۸ ماه مه سال ۱۹۰۱ میلادی، در زمان سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، ویلیام ناکس دارسی، تاجر طلا در انگلستان امتیاز کشف نفت ایران را از آن خود کرد و برای این منظور جورج برنارد رینولدز را که تجربیاتی در زمینه حفاری نفت در مناطق نفتخیز سوماترا داشت، برای اکتشاف و استخراج نفت به استخدام خود درآورد. رینولدز در پایان سال ۱۹۰۲ میلادی عملیات حفاری نخستین چاه را در چاه سرخ واقع در قصر شیرین و همچنین شاردین رامهرمز آغاز و همزمان، مقدمات حفاری در منطقه نفتون مسجدسلیمان را فراهم کرد.
پس از دو سال حفاری در شاردین، گروه رینولدز به این نتیجه رسیدند که در این نقطه نمی‌توانند به نفت برسند. اما علائم موجود و وجود آتشگاه و نیز حوضچه‌ای که خود به خود قیر از آن می‌جوشید و یادداشت‌های مورخین و باستان‌شناسان که تصریح کرده بودند در ناحیه نفتون نفت فراوان به دست می‌آید، او را که از مدتی پیش در آنجا به کار حفاری مشغول بود، امیدوار کرد و به همین دلیل وسائل و تجهیزات را به منطقه نفتون در مسجد سلیمان منتقل کردند و در پایان ماه ژانویه سال ۱۹۰۸ میلادی حفاری چاه شماره یک این شهر آغاز شد. سرمایه شرکت که در انگلیس تشکیل شده بود تا در ایران به نفت دست یابد، به دلیل طولانی شدن دوره حفاری به پایان خود می‌رسید و ویلیام ناکس دارسی که از پیدا شدن نفت در این سرزمین قطع امید کرده بود طی تلگرافی از رینولدز خواست تا حفاری را تعطیل کند.
گفته می‌شود تلگراف به دست رینولدز رسیده بود، اما چنان به مسجد سلیمان اعتماد داشت که ترجیح داد به آن اعتنایی نکند و به کار خود ادامه دهد. سرانجام در حالی که اعضای گروه در اوج ناامیدی به سر می‌بردند، در ساعت چهار صبح روز پنجم خردادماه ۱۲۸۷ خورشیدی برابر با ۲۶ ماه مه ۱۹۰۸ میلادی، مته حفاری از ضخامت زمینی به قطر ۳۰۰ متر عبور کرد و آخرین ضربت خود را به صخره عظیمی که روی منبع نفت قرار داشت فرود آورد، در نتیجه در عمق ۱۱۸۰ پا (۳۶۰ متری) نفت با فشار زیادی تا ۵۰ پا (۱۵ متر) بالاتر از نوک دکل حفاری فوران و کارگران را در خود غرقه کرد.
ایران به جمع کشورهای نفتخیز جهان پیوست
به این ترتیب فصلی نو در تاریخ کشور گشوده شد و ایران به جمع کشورهای نفتخیز جهان پیوست. این اتفاق که نخستین اکتشاف نفت در خاورمیانه به شمار می‌رفت، حیات اقتصادی و اجتماعی مسجد سلیمان و ایران را دگرگون کرد، چنان که از این چاه روزانه ۳۶۰۰۰ لیتر (معادل ۸۰۰۰ گالن) نفت استخراج می‌شد و بعدها در این شهر دست کم ۳۰۰ حلقه چاه نفت حفر شد. این شهرک باستانی به یک شهر مدرن و پر رونق بدل شد، جمعیت آن افزایش یافت و خانه‌ها و محله‌های جدید برای کارکنان شرکت نفت از مدیران ارشد گرفته تا کارگران ساخته شد.
شرکت نفت ابتدا برای ایجاد یک دستگاه آب شیرین‌کن اقدام کرد و سپس برای انتقال آب رود کارون به شهر، لوله‌کشی خانه‌ها را به انجام رساند. همچنین خط آهنی از سوی این شرکت تاسیس شد که تا دارخزینه، روستایی در نزدیکی شوشتر، امتداد می‌یافت.
به این ترتیب، مسجد سلیمان از یک قصبه به شهری بزرگ بدل شد و مردم از اطراف و اکناف برای کار به این شهر مهاجرت کردند. شبکه آب و برق تکمیل و سیستم فاضلاب شهر ایجاد شد و شبکه اتوبوسرانی به کار افتاد. همچنین ورزشگاه بزرگی ساخته شد و مسجدسلیمان چهره یک شهر تازه و متفاوت از دیگر شهرها را به خود گرفت.
امتیاز استخراج، بهره‌برداری و لوله‌کشی نفت و قیر در سراسر ایران (به جز پنج استان آذربایجان، گیلان، مازندران، گرگان و خراسان) به مدت ۶۰ سال در سال ۱۲۸۰ میلادی و در دوره حکومت مظفرالدین شاه قاجار به دارسی داده و متعهد شده بود که از عواید حاصله ۱۶ درصد به عنوان حق‌امتیاز و ۲۰ هزار لیره نیز به صورت نقد به عنوان سهم ایران، به دولت بپردازد.
از سال‌های اولیه تولید نفت ایران، چشم طمع بیگانگان به دنبال منابع زیرزمینی کشور بود و آنان در هر فرصتی به گرفتن امتیازهای گوناگون نفتی اقدام می‌کردند. پس از لغو امتیاز نفتی دارسی بین ایران و انگلستان، قرارداد الحاقی گس - گلشاییان به منظور کشف و استخراج نفت از سوی شرکت‌های نفتی انگلیسی منعقد شد. قراردادی که در مرحله ارایه به مجلس برای تصویب با مقاومت عده‌‌ای از نمایندگان و علما به ویژه آیت‌الله کاشانی روبرو و در نهایت پس از فراز و فرودهایی به ملی شدن صنعت نفت ایران در ۲۹ اسفندماه ۱۳۲۹ منجر شد.
اکنون با گذشت بیش از یک قرن هنوز چشمه‌های نفتی مسجدسلیمان پایتخت نفت ایران و خاورمیانه می‌جوشند و می‌خروشند و به همت و تلاش متخصصان متعدد این مرز و بوم، قطار توسعه کشورمان با سرعتی ستودنی بر ریل پیشرفت و استقلال حرکت می‌کند.
تاریخچه اکتشاف نفت
مناطق نفتخیز جنوب به عنوان زادگاه صنعت نفت ایران، پس از فوران نفت از نخستین چاه نفتی خاورمیانه در مسجدسلیمان تاکنون، کانون تحول و توسعه فناوری‌های جدید به منظور استخراج و تولید نفت و گاز بوده است. بهره‌برداری از چاه شماره یک مسجدسلیمان با تولید روزانه ۵۰۰ بشکه در عمل از سال ۱۲۹۰ خورشیدی آغاز شد که سرآغاز فعالیت صنعت نفت ایران به شمار می‌آید.
پس از پیدایش نفت در مسجدسلیمان، عملیات کاوش برای کشف مخازن دیگر ادامه یافت و درپی آن حوزه‌های نفتخیز هفتکل (۱۳۰۶)، آغاجاری (۱۳۱۵)، اهواز (۱۳۳۷)، بینک (۱۳۲۸)، بی‌بی‌حکیمه (۱۳۴۰)، مارون و کرنج (۱۳۴۲) و پارسی و رگ‌سفید (۱۳۴۳) کشف و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. مجموعه این میدان‌ها با همه تاسیسات، کارخانه‌ها و خطوط لوله مورد نیاز تولید، فرآورش و انتقال نفت به پالایشگاه‌های داخلی و پایانه‌های صادراتی نفت خام، هم‌اکنون بخش عمده‌ای از مناطق نفتخیز جنوب را تشکیل می‌دهد. تا قبل از دهه ۵۰ فعالیت‌های مربوط به اکتشاف و تولید در شرکت سهامی اکتشاف و استخراج متمرکز بود و مرکز عملیات این شرکت که مسوولیت برنامه‌ریزی، تهیه منابع مالی، نحوه برداشت از مخازن و همچنین توسعه میدان‌ها و تاسیسات فنی را به‌عهده داشت، در مسجدسلیمان مستقر بود.
نگاهمان به اکتشاف یک برنامه ۱۰۰ ساله است
محسن خجسته مهر، معاون وزیر نفت، (۵ خردادماه) در آیین بزرگداشت یکصد و پانزدهمین سالروز فوران نخستین چاه نفت خاورمیانه در مسجدسلیمان اظهار کرد: اکتشاف نفت منشأ تحولات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در همه دنیا بوده است و اکتشاف نفت در ایران نیز آغازگر تحولات اقتصادی، سیاسی و بعضا نظامی بود.
وی افزود: ما در خط مقدم جبهه و جهاد اقتصادی هستیم تا از این منبع سرشار صیانت و این دارایی زیر زمینی را با ایجاد ارزش افزوده به ثروت برای کشور تبدیل کنیم. مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران با بیان اینکه اکتشاف را در کل گستره و پهنه کشور به صورت حداکثری می‌بینیم و به اکتشاف متفاوت‌تر از تولید و توسعه نگاه می‌کنیم، گفت: ما در کل کشور باید بتوانیم سرمایه، درآمد و ثروتمان را احصا کنیم و در این زمینه ذخایر شناخته نشده بسیاری داریم که باید از این ظرفیت استفاده و از این دارایی‌ها صیانت کنیم.
خجسته مهر عنوان کرد: غفلت از دارا بودن و احصا منابع، خلاف صیانت از مخازن است و در این زمینه به دنبال آن هستیم تا اکتشاف را در کشور حداکثری کنیم. وی با اشاره به اینکه در شرکت ملی نفت ایران نگاه به اکتشاف یک برنامه 100 ساله است، افزود: با توجه به ذخایر فعلی و تولیدی که داریم قادر هستیم با اطمینان تا یکصد سال آینده نفت و گاز تولید کنیم.
معاون وزیر نفت با اشاره به اینکه یکی از دلایل تحریم‌ها به دلیل وجود این ثروت بزرگ در کشور است، بیان کرد: وقتی دشمن می‌بیند که به دنبال خام فروشی نیستیم و می‌خواهیم در زنجیره ارزش حضور داشته باشیم، ما را تحریم می‌کند. خجسته مهر ادامه داد: وقتی سخن از اکتشاف می‌کنیم باید به تولید فکر کنیم زیرا تولید یکی از مولفه‌های اثرگذار در تحولات کشورها بوده است و در این زمینه نکته حائز اهمیت، نوع قراردادها است که اکنون به آن توجه ویژه داریم.
وی عنوان کرد: در حال حاضر بیش از ۶ هزار حلقه چاه حفاری کرده‌ایم و حدود ۷۳ درصد از توسعه در بخش گاز مربوط به پس از انقلاب بوده است. همچنین در بخش میادین نفتی، ۵۳ درصد توسعه پس از انقلاب انجام شده است.
معاون وزیر نفت گفت: از انقلاب اسلامی تاکنون بیش از یک هزار میلیارد دلار نفت صادر کرده‌ایم. در این زمینه بیش از ۸۰ درصد تولید نفت کشور مربوط به دوران پس از انقلاب است.
خجسته مهر با اشاره به اینکه بخشی از زنجیره ارزش نفت باید در مسجدسلیمان ایجاد شود، اظهار کرد: فاز دوم توسعه میدان مسجدسلیمان جدی است اما نیازمند مطالعات است. در این زمینه تفاهم نامه‌ای امضا شده است تا مطالعات آن انجام شود. همچنین مناطق نفتخیز نیز به موازات، مطالعاتی در بحث ازدیاد برداشت انجام داده است که در این زمینه به نظر می‌رسد تزریق آب به میدان مسجدسلیمان گزینه بهینه است.
وی تصریح کرد: در بحث اکتشافات از زمان شروع به کار دولت سیزدهم تاکنون ۲.۵ میلیارد بشکه به ذخایر کشور افزوده شده است. حدود ۱۶ بلوک جدید اکتشافاتی نیز در قالب قراردادهای توامان اکتشاف و توسعه با ارزش حدود ۱.۱ میلیارد دلار در دستور کار قرار دارد.
