مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی درباره کار کودک گزارشی جامع تهیه کرده است. سید‌نعمت‌الله میرفلاح نصری، رییس مرکز آمار و اطلاعات راهبردی در مقدمه این گزارش آورده است: تداوم و ارتقای تمدن هر جامعه مستلزم بالندگی کودکان آن است. برای نیل به این هدف باید امکانات خانوادگی و اجتماعی برای استعدادیابی و سپس رشد استعداد کودکان فراهم شود. بدین لحاظ سازمان ملل متحد مقاوله نامه حقوق کودک را به تصویب رسانده تا از این رهگذر راهکار قانونی برای مقابله با موانع رشد کودکان میسر شود. طبق این مقاوله نامه، انتظار می‌رود این گروه از افراد اوقات خود را به تحصیل، آموزش با فراغت بگذرانند. از این رو هر فعالیتی به استثنا تحصیل و فراغت که اوقات آنان را اشغال کند، مانع شناخته می‌شود. لذا کار کردن کودکان نیز یکی از موانع نامبرده به‌شمار می‌آید. در حقیقت اشتغال را می‌توان عمده‌ترین دلیل نپرداختن به تحصیل و فراغت کودکان دانست.
به گزارش «تعادل»،همچنین از آنجا که شرایط کار کودکان در مقایسه با بزرگسالان بسیار متفاوت است. بنابراین سازمان بین‌المللی کار با تاکید بر مقاوله نامه حقوق کودک سازمان ملل متحد، دو مقاوله نامه حداقل سن کار (شماره ۱۳۸) و بدترین اشکال کار کودک (شماره ۱۸۲) را مورد تصویب قرار داده است. طبق مقاوله نامه حداقل سن کار، اشتغال کودکان ۱۵ ساله و کمتر ممنوع است. البته در ماده (۱) این مقاوله نامه آشکارا بیان شده، سیاست‌های ملی باید
به‌گونه‌ای تنظیم شود تا افزایش تدریجی حداقل سن قانونی کار متناسب با رشد کامل جسمی و ذهنی کودکان، صورت پذیرد. در این راستا قانون کار جمهوری اسلامی ایران، اشتغال افراد زیر ۱۵ سال را ممنوع کرده و فعالیت کودکان ۱۵ تا ۱۸ ساله را فقط با رعایت شرایط ویژه بدون اشکال دانسته است.علاوه بر جنبه‌های انسانی و اخلاقی عنوان شده، مبارزه با کار کودک از جنبه دیگری نیز قابل تامل است، عموما کارفرمایان بدان دلیل کارگر کودک را استخدام می‌کنند که وی نسبت به کارگر بزرگسال حاضر است در شرایط سخت‌تر اما با دستمزد و امنیت شغلی کمتر، کار کند. صرف نظر از شرایط و مزد، فرصت شغلی اشغال شده توسط کودک، می‌تواند برای یک کارگر بزرگسال فرصت شغلی محسوب شود بنابر این اشتغال کودکان می‌تواند بر نرخ بیکاری بزرگسالان تاثیرگذارد. بدین جهت مبارزه برای محو کار کودک از دیدگاه انسانی و مقابله با نرخ بیکاری بزرگسالان حایز اهمیت است.
16 میلیون کودک 6 تا 19 ساله
در بخشی از این گزارش درباره بررسی جمعیت گروه سنی ۱۹- ۶ ساله آمده است: مطابق نتایج سالانه طرح آمارگیری نیروی کار نشان می‌دهد جمعیت ۶ تا ۱۹ ساله در سال ۱۳۹۶ برای جامعه خانوارهای معمولی ساکن و گروهی، 16 میلیون و 966 هزار و 712 نفر برآرورد شده است که از این تعداد 51.4 درصد پسر و 48.4 درصد دختر هستند.
همچنین جمعیت ۶ تا ۱۹ ساله طی سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶ روندی افزایشی داشته و از 16 میلیون و 417 هزار نفر سال 1394 به یک میلیون و 696 هزار نفر در سال 1396 افزایش یافته است. طی سال‌های مزبور روند افزایشی برای جمعیت ۶ تا ۹ ساله و ۱۰ تا ۱۴ ساله نیز برقرار است اما جمعیت ۱۵ تا ۱۹ ساله در سال ۱۳۹۶ نسبت به سال ۱۳۹۵ کاهش یافته است.
بررسی وضعیت تحصیلی جمعیت ۱۹-۶ ساله کشور با هم نشان می‌دهد از کل جمعیت ۶ تا ۱۹ساله، 98.5 درصد باسواد هستند. از این تعداد 51.6 درصد به پسران و 48.4 درصد به دختران اختصاص دارد. از بین جمعیت با سواد این گروه سنی 168 هزار و 234 نفر در حال حاضر تحصیل نمی‌کنند و خارج از سیستم آموزشی هستند و سهم پسران و دختران از این تعداد به ترتیب 4،46 و 53.6 درصد است.
ملاحظه می‌شود سهم دختران باسوادی که در حال حاضر تحصیل نمی‌کنند، بیشتر است. از کل افراد ۶ تا ۱۹ ساله که در حال حاضر تحصیل نمی‌کنند، 36 هزار و 909 نفر مربوط به گروه سنی ۶ تا ۹ ساله و 155 هزار و 98 نفر مربوط به گروه سنی ۱۰ تا ۱۴ ساله و یک میلیون و 490 هزار و 339 نفر به گروه سنی ۱۵ تا ۱۹ ساله اختصاص دارد. درست است که برخی از افراد گروه سنی ۱۵ تا ۱۹ ساله پشت کنکور هستند و موقتا از سیستم آموزشی خارج شده‌اند، اما برای گروه سنی ۶ تا ۱۴ ساله که در سن تحصیل هستند خروج از آموزش جای تامل دارد و ممکن است با هدف اشتغال باشد.
همچنان که جمعیت ۶ تا ۱۹ ساله طی سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶ رو به افزایش بوده است جمعیت باسواد در حال تحصیل و جمعیت باسوادی که در حال حاضر تحصیل نمی‌کند، نیز روندی افزایشی داشته است. این روند برای گروه‌های سنی ۱۵ تا ۱۹ ساله باسواد و در حال تحصیل معکوس و کاهشی است. همچنین جمعیت گروه‌های سنی ۶ تا ۹ ساله و ۱۰ تا ۱۴ ساله که باسواد بوده ولی در حال حاضر تحصیل نمی‌کند. در سال ۱۳۹۶ نسبت به سال ۱۳۹۵ کاهش یافته است در سال ۱۳۹۶ از کل جمعیت ۶ تا ۱۹ ساله 246 هزار و 288 نفر (1.5 درصد) بیسواد هستند. از این تعداد 49.6 درصد به پسران و 50.4 درصد به دختران اختصاص دارد. از کل جمعیت بیسواد گروه سنی ۶ تا ۱۹ ساله، 115 هزار و 615 نفر (46.9 درصد) به جمعیت ۶ تا ۹ ساله و53 هزار و 418 نفر (21.7 درصد) به جمعیت ۱۰ تا ۱۴ ساله و ۷۷ هزار و 255 نفر (31.4 درصد) به جمعیت ۱۵ تا ۱۹ ساله اختصاص دارد.مقایسه جمعیت گروه سنی ۶ تا ۱۹ ساله بر حسب وضع سواد طی سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶ حاکی از آن است که سهم جمعیت بیسواد گروه سنی ۶ تا ۹ ساله در سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ معادل 2.1 رصد بوده و در سال ۱۳۹۶ دو درصد کاهش یافته است، همچنین سهم جمعیت بیسواد گروه سنی ۱۵ تا ۱۹ ساله روندی کاهشی داشته است و از ۱۶ درصد در سال ۱۳۹۴ به 1.4 درصد در سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ کاهش یافته است. اما سهم جمعیت بیسواد گروه سنی ۱۰ تا ۱۴ ساله طی سال‌های مزبور تغییری نکرده و ۰٫۹ درصد بوده است.
آمار کودک کار در ایران
بررسی وضع فعالیت کودکان ۱۷-۱۰ ساله کشور در سال ۱۳۹۶ نشان می‌دهد که از حدود 9 میلیون کودک حدود ۴۹۹ هزار کودک فعال (شاغل و در جست‌وجوی کار هستند که نسبت به سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ با افزایش ۹۶ درصدی و ۶۰۰ درصدی روبرو بوده‌اند.
از میان این کودکان حدود ۴۱۰ هزار کودک شاغل و ۸۹ هزار کودک در جست‌وجوی کار بوده‌اند که نسبت به سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ کودکان شاغل به ترتیب 10.2 و 11.5 درصد افزایش و کودکان در جست‌وجوی کار در سال ۱۳۹۴ با افزایش 7 درصدی و در سال ۱۳۹۵ با کاهش 13.5 درصد روبرو بوده است.یافته‌های این پژوهش طی سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶ درباره وضع فعالیت کودکان بیانگر این است که بیشتر این کودکان را پسران تشکیل می‌دهند. فزونی تعداد پسران نسبت به دختران می‌تواند قابل توجه باشد. یکی از عللی که معمولا در مورد کمتر بودن تعداد دختران ذکر می‌شود این است که دختر بچه‌ها وجودشان در منزل ضروری‌تر است و کمتر خیابانی می‌شوند و فرهنگ و سنت خانواده‌ها مانع حضور کودکان دختر در مکان‌های عمومی می‌شود، در نتیجه پسران به گونه‌ای جامعه پذیرتر می‌شوند که خانه را زودتر از زمانی ترک کنند که مناسب به نظر می‌رسد. همچنین ممکن است به علت حضور بیشتر دختران در منزل، فعالیت‌های آنها که منجر به کسب درآمد برای خود یا خانواده می‌شود، را در زمره اشتغال به حساب نیاید.همچنین بررسی نرخ در جست‌وجوی کار و نرخ مشارکت اقتصادی کودکان کار ۱۷-۱۰ ساله کشور حاکی از آن است که نرخ در جست‌وجوی کار کودکان ۱۷-۱۰ ساله در سال ۱۳۹۶ نسبت به سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ به ترتیب 0.9 درصد و 4.1 درصد کاهش داشته است. البته این نرخ برای پسران در سال ۱۳۹۶ نسبت به سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ به ترتیب 1.5 درصد و 4.2 درصد کاهش داشته است، این در حالی است که نرخ مذکور برای دختران به ترتیب 1.8 درصد افزایش و 3.5 درصد کاهش نشان می‌دهد.
نرخ مشارکت کودکان ۱۷-۱۰ ساله در سال ۱۳۹۶ نسبت به سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ به ترتیب 0.8 درصد و 0.2 درصد افزایش داشته است. همچنین برای پسران در سال ۱۳۹۶ نسبت به سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ به ترتیب ۱1.2 درصد و 0.5 درصد افزایش مشاهده می‌شود. همین طور برای دختران در سال ۱۳۹۶ نسبت به سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ معادل 0.4 درصد و 0.1 درصد افزایش داشته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد طی سال‌های ۱۳۹۴ تا 1396، نرخ جست‌وجوی کار دختران بیشتر از پسران ولی نرخ مشارکت اقتصادی پسران در مقایسه با دختران بالاتر بوده است.
وضعیت اشتغال کودکان ۱۷-۱۰ ساله
مطابق برآورد سال ۱۳۹۶، از تعداد 378 هزار و 119 شاغل 10 تا 17 ساله کشور 82.3 درصد پسر و 17.7 درصد دختر هستند که سهم کودکان فوق در گروه‌های عمده فعالیت اقتصادی «کشاورزی، جنگلداری و ماهیگیری» (29.3 درصد)، «استخراج معدن» (0.3 درصد)، «تولید صنعتی (ساخت) » (19.5 درصد)، «تامین برق، گاز بخار و تهویه هوا» (0.8 درصد)، «آبرسانی، مدیریت پسماند فاضلاب و فعالیت‌های تصفیه» (0.5 درصد)، «ساختمان» (12..7درصد)، و «سایر و اظهارنشده» (37.8 درصد) است.
بر اساس استانداردهای سازمان‌بین‌المللی کار (ILO) فعالیت اقتصادی استخراج معدن و ساختمان در زیر مجموعه گروه‌های عمده فعالیت اقتصادی جزو فعالیت اقتصادی پرخطر محسوب می‌شود. در گروه سنی ۱۷-۱0 ساله، در بخش استخراج معدن فقط پسران شاغل بوده‌اند که طبق برآورد انجام شده تعداد آنها از ۵۵۱ نفر در سال ۱۳۹۴ به ۱۴۳ نفر در سال ۱۳۹۶ رسیده و روند کاهشی 49.1 درصدی را نشان می‌دهد. در فعالیت اقتصادی «ساختمان»، تعداد شاغلین این گروه سنی از 47 هزار و 357 نفر در سال ۱۳۹۴ به ۵۲ هزار و 289 نفر در سال ۱۳۹۶ رسیده و روند افزایشی 5.1 درصدی را نشان می‌دهد. در گروه سنی فوق، در فعالیت اقتصادی کشاورزی، جنگلداری و ماهیگیری نیز تعداد شاغلین طبق برآورد صورت گرفته، از 112 هزار و 845 نفر در سال ۱۳۹۴ به 120 هزار و 329 نفر در سال 96رسیده است که بیانگر افزایشی 3.3 درصدی است.
گروه‌های عمده شغلی جمعیت کودک
با نگاهی به توزیع کودکان شاغل ۱۷-۱۰ ساله بر حسب گروه‌های عمده شغلی می‌توان نتیجه گرفت که بیشترین تعداد کودکان شاغل در گروه عمده شغلی «صنعتگران و کارکنان مشاغل مربوط» است و از تعداد 91 هزار و 996 نفر در سال ۱۳۹۴ به تعداد ۱۲۴ هزار و 679 نفر در سال ۱۳۹۶ رسیده که روند افزایشی 16.4 درصدی را نشان می‌هد. همچنین کمترین تعداد کودکان شاغل در این رده سنی در گروه عمده شغلی «تکنیسین‌ها و دستیاران» است و از تعداد ۵۸۸۶ نفر در سال ۱۳۹۴ به تعداد ۶۰۳۹ نفر در سال ۱۳۹۶ رسیده که روند افزایشی 1.3 درصدی را نشان می‌دهد
بر اساس استانداردهای سازمان بین‌المللی کار ILO مشاغل «تکنیسین‌ها و دستیاران»، «کارکنان ماهر کشاورزی، جنگلداری و ماهیگیری»، «صنعتگران و کار کنان مشاغل مربوط»، «متصدیان و مونتاژ‌کاران ماشین‌آلات و دستگاه‌ها و رانندگان وسایل نقلیه»و «کارگران ساده» در زیر مجموعه گروه‌های عمده شغلی، جزو مشاغل پرخطر محسوب می‌شوند که در جداول به رنگ قرمز مشخص شده است.
سهم کودکان شاغل در گروه‌های عمده شغلی «تکنیسین‌ها و دستیاران» (1.8 درصد)، «کارکنان خدماتی و فروشندگان (17 درصد)، «کارکنان ماهر کشاورزی، جنگلداری و ماهیگیری» (18.4 درصد)، «صنعتگران و کارکنان مشاغل مربوط» (۳۰ درصد)، «متصدیان و مونتاژ کاران ماشین‌آلات و دستگاه‌ها و رانندگان وسایل نقلیه» (2.8 درصد) و «کارگران ساده» (23 درصد) را نشان می‌دهد که بیشترین سهم مربوط به گروه عمده شغلی «صنعتگران و کارکنان مشاغل مربوط» با 30.0 درصد مربوط می‌شود.
