گردشگری همواره به عنوان فرصتی معرفی می‌شود که می‌تواند درآمدهای کشور را افزایش دهد و سهم مهمی در سرانه تولید ناخالص داخلی داشته باشد. با این همه هنگامی که بسترهای لازم برای یک صنعت خاص وجود ندارد، آن‌گاه فرصت‌های آن تبدیل به تهدیدی برای اقتصاد می‌شوند. موضوعی که این روزها در ماجرای افزایش تعداد گردشگران کشورهای همسایه به ایران نیز قابل طرح است. کارشناسان هشدار می‌دهند که این سیل گردشگرانی که به کشور وارد می‌شوند در صورتی که از آن به طور بهینه استفاده نشود به جای آنکه فرصت به اقتصاد ایران بیاورند می‌توانند به یک تهدید تبدیل شده و وضعیت بازار کالا در ایران را به‌هم بریزند.
به گزارش «تعادل»، گزارش‌های میدانی حاکی از آن است که این روزها تعداد گردشگرانی که به ویژه از کشور همسایه عراق به ایران می‌آیند افزایش چشمگیری یافته است. احتمالا متعاقب افزایش قیمت دلار و کاهش ارزش ریال. هر چند هنوز آمار دقیقی از تعداد گردشگران خارجی در سال جاری اعلام نشده است اما معاون گردشگری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری از رشد 90 درصدی ورود گردشگران عراقی در نیمه نخست سال جاری نسبت به مدت مشابه سال گذشته خبر داده است. افزایش 90 درصدی گردشگران عراقی البته به معنای آن نیست که آنها به قصد سیاحت وزیارت به ایران سفر می‌کنند. اکنون بسیاری از کارشناسان این هشدار را می‌دهند که این گردشگران احتمالا برای بهره‌مندی از مزایای کاهش ارزش پول ایران به کشور آمده و ممکن است با خرید چمدانی و نیز بازارهای مرزی وضعیت بازارهای ایران را به هم بریزند.
آنطور که از برخی خبرها بر می‌آید، تعداد زیادی از این گردشگران تنها با مراجعه به بازارچه‌های مرزی اقدام به خرید کالاهای مورد نیاز خود می‌کنند و سپس کشور را ترک می‌کنند. به بیان دیگر بخشی از این گردشگران تنها برای استفاده از یارانه کالاهای خاص و تهیه آنها با قیمتی ارزان‌تر فقط چند کیلومتر وارد خاک ایران می‌شوند.
گردشگر یا تاجر؟
قاعدتا افزایش تعداد گردشگر در هر کشوری می‌تواند فرصت‌هایی را برای هر اقتصادی فراهم کرده و زمینه‌های شکوفایی و توسعه را به همراه آورد. هر گردشگری با خود پول به کشور می‌آورد و با خرید خدمات می‌تواند زمینه‌های شکوفایی اقتصاد یک کشور را فراهم کند. همچنانکه در کشور ترکیه یکی از کانال‌هایی که توسعه از مسیر آن پیگیری می‌شود گردشگری است. با این وجود همیشه هم رونق گردشگری مایه خرسندی نیست، همچنانکه افزایش تعداد گردشگران ایران در سال جاری موجب افزایش نگرانی‌ها شده است. دلیل این امر باز می‌گردد به کاهش ارزش ریال. هنگامی که از ارزش پول ملی کشور به این شکل کاسته می‌شود یعنی قدرت خرید مردم کشورهای همسایه از اقتصاد ایران بالا رفته و آنها می‌توانند با هزینه کمتر از بازار ایران خرید کنند. به هر روی با کاهش هزینه‌های سفر به ایران طبیعتا به تعداد مسافران افزوده می‌شود. در نظر داشته باشید که سال گذشته یک دلار برای توریست خارجی سه هزار و 500 تومان قدرت خرید داشت و الان ارزش آن به 10 تا 11 هزار تومان رسیده است که به معنای افزایش قدرت خرید کشورهای همسایه است. به بیان دیگر افزایش 250 درصدی ارزش دلار امریکا در مقابل ریال ایران مهم‌ترین عامل افزایش تعداد گردشگران خارجی به ایران است.
مساله تکراری تجارت چمدانی
نگرانی اصلی بر می‌گردد به فروخته شدن کالاهایی که دولت به آنها یارانه ارزی می‌دهد. مثلا برای سوخت یا گوشت و بطور کلی کالاهای اساسی یارانه چهار هزار و 200 تومانی تعلق می‌گیرد و گردشگران به ویژه در مناطق مرزی می‌توانند به راحتی این کالاها را با قیمتی ارزان تهیه و به کشورهای خود ببرند. این روند به افزایش تجارت چمدانی خود را نشان می‌دهد. این در حالی است که در ماه‌های گذشته دولت با مشکل تامین منابع ارزی مواجه بوده و افزایش قیمت دلار و نوسانات بازار سبب تغییراتی در بالاترین بخش‌های تیم اقتصادی دولت شده است. حالا با ورود گردشگرانی که می‌خواهند کالاهایی که یارانه ارزی دارند، را به کشورهای دیگر ببرند، بر سطح مشکلات قوه مجریه در این بخش افزوده شده است. این میان باید توجه داشت، نقاط مرزی ایران که در جوار کشورهای همسایه قرار دارد، جزو فقیرترین مناطق کشور است و در طرف مقابل هم غالب مناطق مرزی همجوار با ایران جزو فقیرترین مناطق کشورهای همسایه هستند. درنتیجه همسایگان مرزی ایران که با مشکلاتی چون اشتغال مواجه هستند کافی است روزی یک‌بار وارد خاک ایران شوند و پس از خرید کالاهای مورد نیاز خارج شوند؛ آنها از این راه می‌توانند با صرف زمانی اندک درآمدی نسبتا مناسب داشته باشند.
در همین رابطه وحید شقاقی، اقتصاددان به «تعادل» می‌گوید: اگر مسائل و حواشی مطرح شده در رابطه با گردشگران کشورهای همسایه را کنار بگذاریم، مهم‌ترین مساله مقابله با تجارت چمدانی است. این روش در مناطق مرزی که مردم فقیرتر هستند بیشتر رواج می‌یابد و حتی شنیده می‌شود بخش مهمی از گردشگران کشورهای همسایه وارد شهرهای اصلی کشور نمی‌شوند بلکه تنها از مناطق مرزی کالاهای مورد نیاز خود را تهیه می‌کنند و سپس به کشور خود باز می‌گردند. همچنین حضور گسترده‌تر گردشگران کشورهای همسایه در شهرهای اصلی کشور مانند تهران را هم باید در پرتو کاهش ارزش ریال بررسی کرد. جاذبه شهری چون تهران که روزی به دلیل گرانی محل مناسبی برای گردشگران کشورهای همسایه نبود، اکنون راحت‌تر شده است. عراقی‌ها به راحتی به تهران می‌آیند و بسیاری از کالاهای مورد نیاز خود را که پس از جنگ داعش، کم‌یاب شدند به راحتی تهیه می‌کنند. شهری چون مشهد نیز به عنوان مرکز گردشگری مذهبی کشور هم همواره برای توریست‌های شیعه جذاب بوده و هست.
از توریسم درمانی تا بی‌برنامگی
متاسفانه در ایران برنامه مشخصی برای جذب توریست وجود ندارد. در گذشته بحث‌هایی چون توریسم درمانی مطرح می‌شد که نیمه کاره رها شد. در ایران هنوز دولت‌ها و فعالان اقتصادی موفق نشدند ظرفیت‌های بالقوه را بشناسند و برنامه راهبردی جهت افزایش درآمدهای کشور از این حوزه وجود ندارد. حال آنکه بطور مثال کوبا در همان بحث توریسم درمانی بسیار خوب عمل کرده و خود را به قطب پزشکی قاره امریکا تبدیل کرده است.
در شرایط امروز که کشور با مشکلاتی جهت تامین دلار مواجه است، صنعت توریسم می‌توانست راه‌های زیادی را برای کشور باز کند و تصمیمات کاخ سفید را با اخلال مواجه کند. می‌توان ادعا کرد مشکلات بخش توریسم در اقتصاد ایران مانند مشکلات مالیاتی است؛ این دو بخش به دلیل وفور درآمدهای نفتی همواره با بی‌توجهی مواجه می‌شوند زیرا دولت‌ها در آمدهای سهل الوصول نفتی را به درآمدهای دیگر که نیازمند برنامه‌ریزی و چشم‌انداز است، ترجیح می‌دهد.
هنگامی که اقتصاد نتواند اشتغال‌زایی کافی را هم در دستور داشته باشد، تجارت چمدانی دو طرفه می‌شود، یعنی ساکنان مناطق مرزی که امکان یافتن شغل و درآمد مناسب ندارند اجناس را از بازارچه‌های مرزی تهیه می‌کنند و به کشور همسایه می‌برند و می‌فروشند. در این صورت دیگر مشکلات دوچندان خواهد شد، چرا‌که برنامه‌ریزی برای تامین یارانه ارزی کالاهای اساسی سخت‌تر می‌شود و امکان فرار سرمایه و ارز از کشور افزایش می‌یابد. باید توجه داشت در بخش زیادی از مناطق مرزی استان کردستان، کولبری به عنوان یکی از راه‌های جایگزین فرار از بیکاری رواج دارد و هر ساله تعداد زیادی از این افراد براثر حوادث و سوانح جان خود را از دست می‌دهند. با رواج تجارت چمدانی احتمالا کولبران این مناطق هم می‌توانند با استفاده از روشی آسان‌تر بدون ریسک جانی، درآمدهای لازم را کسب کنند.
وحید شقاقی، کارشناس امور اقتصادی در گفت‌وگو با «تعادل»، اظهار کرد دولت باید برنامه‌ای برای مقابله با خروج کالاهایی از کشور داشته باشد که با یارانه ارزی تهیه شدند. او گفت: اکنون نباید به سمت مقررات زدایی رفت. بلکه با برنامه‌ریزی هدفمند باید کاری کرد که یارانه ارزی به دست بخش‌های فرودست برسد تا آنها بیش از این زیر بار مشکلات و فشار قرار نگیرند و از سوی دیگر بخش‌های غیرنیازمند نیز از امکانات عمومی نیازمندان بهره مند نمی‌شوند. درنتیجه بدترین اشتباه این است که تصور کنیم راهکار وضعیت فعلی بازتر کردن اقتصاد و حذف یارانه بطور عام است. همچنین نمی‌توان و نباید برای ورود گردشگران مشکل ایجاد کرد و باید برای افزایش توانایی‌های این بخش برنامه‌ریزی کرد و حتی یارانه‌ای معادل آنچه به بخش‌هایی چون صنعت تعلق می‌گیرد، به این بخش هم پرداخته شود.
