در حالی این روزها خبرهای امیدوارکننده‌یی از گشایش اعتبار از کشورهای مختلف همچون چین، کره، دانمارک و اتریش به گوش می‌رسد که اظهارات اخیر رییس‌جمهور امریکا در مجمع جهانی سازمان ملل متحد نگرانی‌هایی را در رابطه با آینده برجام برانگیخت. دونالد ترامپ که بار دیگر قرارداد برجام را «شرم‌آور» خواند، در کلام خود تهدیداتی علیه ایران داشت که همین امر سبب شد تا احتمال خروج امریکا از برجام تقویت شود. این موضع‌گیری تند امریکا علیه ایران گرچه با انتقاداتی از سوی سران سایر کشورها همراه شد اما در عین حال، آینده برجام به عنوان قراردادی مهم در آینده اقتصادی و سیاسی ایران بار دیگر در معرض تهدید قرار گرفت. در این رابطه البته حسن روحانی در برابر اظهارات ترامپ تاکید کرد که ایران آغازکننده بازی نقض برجام نخواهد بود اما در صورتی که چنین اتفاقی رخ دهد، عکس‌العمل نشان خواهد داد.
در چنین شرایطی در حالی فضای نقد برجام پرتنش شد که به نظر می‌رسد این قرارداد رفته‌رفته آثار خود را در فضای مالی ایران هم نمایان کرده است. پیش‌تر البته این نقد از سوی مخالفان برجام مطرح می‌شد که این قرارداد منفعت اقتصادی برای کشور به همراه نداشته است. اما اخیرا و با انتشار اخباری مبنی بر نهایی شدن قراردادهای گشایش فاینانس مسوولان دولتی این قراردادها را دستاورد برجام عنوان کردند. بدین‌ترتیب، موضع دولت ایران در حفظ برجام بر آینده اقتصادی کشور هم تاثیرگذار خواهد بود و مسیر مناسبات اقتصادی و تجاری آینده کشور را رقم خواهد زد.
گمانه‌زنی‌ها در خصوص آینده توافق برجام در حالی ادامه دارد که ترامپ باید تا 15 اکتبر موضع خود را در برابر این قرارداد مشخص کند. البته خروج کامل امریکا از برجام می‌تواند تبعات متعددی را برای این کشور به همراه داشته باشد. موضع‌گیری سران کشورهای اروپایی اعم از مرکل، ماکرون و در نشست سازمان ملل متحد حاکی از آن است که اروپا همچنان طرفدار پایبندی به برجام است. با وجود این اظهارات اخیر ترامپ می‌تواند نشانه‌هایی واضح از تمایل این کشور برای خروج از برجام به همراه داشته باشد. در این میان گرچه ترامپ اعلام کرده که در این زمینه تصمیم‌گیری کرده اما از بیان تصمیمی که در این رابطه گرفته امتناع ورزیده است.
گرچه خروج امریکا از قرارداد برجام می‌تواند با وضع تحریم‌های جدید بر ایران و محدود کردن صادرات نفت کشور همراه باشد اما به نظر می‌رسد که بیم از جوانب خروج امریکا از برجام، مقامات امریکایی را از اظهارنظر صریح در این رابطه بازداشته است. در عین حال، امریکا به دنبال گزینه‌های دیگری است تا تحمیل محدودیت‌های بیشتر را جایگزین خروج کامل از برجام کند.
ایران باید تنش‌زدایی کند
موضع‌گیری ایران در برابر قرارداد برجام هم می‌تواند در تشدید یا فرو نشاندن تنش‌ها حول محور برجام تاثیرگذار باشد. گرچه مخالفان برجام در ایران بر این باورند که این قرارداد آنچنان که انتظار می‌رفت منافع اقتصادی برای ایران به دنبال نداشته است اما اعمال دوباره تحریم‌ها می‌تواند اقتصاد ایران را که به ثبات نسبی رسیده دوباره آشفته کند. در عین حال، با گذشت کمتر از دو سال از اجرای برجام، رفته رفته آثار اقتصادی این قرارداد مهم در اقتصاد ایران در حال نمایان شدن است. گرچه پیش از این ایران در جذب سرمایه‌گذاری خارجی موفق عمل نکرده بود اما خبرها حاکی از آن است که طلسم تامین فاینانس در حال گشوده شدن است. بنابراین برقراری فضای بین‌المللی امیدوارکننده می‌تواند در پیشبرد اهداف ایران در حوزه جذب سرمایه‌های خارجی و گشایش اعتبار موثر واقع شود. از این رو رویکرد هوشمندانه ایران در برابر برجام متضمن اثرگذاری‌های بیشتر این قرارداد مهم در اقتصاد ایران خواهد بود.
در این رابطه کمیل طیبی استاد دانشگاه بر این باور است که دولت ایران باید رویکرد تنش‌زدایی را در برابر برجام اتخاذ کند تا بتواند در درازمدت از دستاوردهای این قرارداد در فضای مالی و سرمایه‌گذاری بهره ببرد.
طیبی در گفت‌وگو با «تعادل» با بیان اینکه اهمیت پابرجایی برجام از نظر ایران به این موضوع برمی‌گردد که باید منافع اقتصادی به دنبال داشته باشد، اظهار کرد: «قراردادهای فاینانس اخیر قطعا دستاورد برجام است. به‌طور کلی وقتی تحریم‌ها برداشته می‌شود باید فشار اقتصادی کم شود. در عین حال باید زمینه برای توسعه روابط اقتصادی هم فراهم شود. کمترین دستاورد برجام این است که سایه تحریم از اقتصاد کشور برداشته شده و حال باید از فضای فراهم‌شده برای توسعه روابط اقتصادی بهره ببریم. »
وی افزود: «توسعه روابط تجاری و سرمایه‌گذاری خارجی برای ایران بسیار حایز اهمیت است چراکه کشور در حال حاضر به‌شدت به این دو موضوع نیاز دارد. البته تهدیدات اخیر ترامپ در فضای اقتصادی ریسک ایجاد می‌کند. در چنین شرایطی فعالیت‌های اقتصادی مخاطره‌آمیز می‌شود که در این رابطه موضع‌گیری صحیح ایران می‌تواند تا حدودی تنش‌ها را برطرف کند و فضا را برای بهره‌برداری کشور از فرصت‌های اقتصادی پس از برجام آماده کند. »
آثار مخرب تنش‌های سیاسی بر سرمایه‌گذاری
فارغ از نقیصه‌هایی که در اقتصاد ایران نقش بازدارنده را دارند، روابط سیاسی و فضای بین‌الملل عامل بسیار مهمی در موفقیت ایران در جذب سرمایه‌های خارجی و بهره‌برداری اقتصادی از قرارداد برجام است. بنابراین وجود تنش در فضای بین‌المللی باعث می‌شود حتی در صورت استمرار برجام، ایران نتواند از فرصت ایجادشده در جهت منافع اقتصادی خود بهره ببرد.
در این زمینه طیبی با بیان اینکه هر گونه ریسک در سرمایه‌گذاری آثار منفی را به همراه می‌آورد، اظهار کرد: «در این میان وجود تنش‌های سیاسی آثار مخرب بدتری را روی سرمایه‌گذاری خواهد گذاشت، چراکه روابط تجاری به صورت سنتی دنبال می‌شود و کمتر از تنش‌های سیاسی متاثر می‌شود. در حال حاضر هم با توجه به برداشته شدن تحریم‌ها می‌بینیم که صادرات نفت ایران هم روال عادی خود را در پیش گرفته است. اما در بلندمدت اگر سرمایه‌گذاری خارجی با ریسک همراه باشد، روی روابط تجاری غیرنفتی ایران هم اثرگذار خواهد بود. در عین حال، اگر سرمایه‌گذار خارجی با هدف توسعه صادرات غیرنفتی باشد، نیاز به سرمایه‌گذاری، انتقال فناوری، توسعه بازار متناسب با اقتصاد جهانی و... دارد که در این صورت تنش‌ها می‌تواند تاثیرگذار باشد. »
این اقتصاددان افزود: «عملکرد دولت ایران و مدیریت برجام در این زمینه بسیار حائز اهمیت است. اروپا هم برجام را قبول دارد و مخالف موضع‌گیری‌های تند ترامپ علیه برجام است. بنابراین سیاست تنش‌زدایی جمهوری اسلامی ایران می‌تواند به تداوم برجام کمک کند. »
وی با بیان اینکه معمولا تحریم‌ها هزینه زیادی ایجاد می‌کند، تصریح کرد: «همین که سایه تحریم‌ها برداشته شد و بعد روانی منفی آن در فضای اقتصادی تعدیل پیدا کرد، نکته مثبتی بود که در سایه برجام حاصل شد. یکی از بزرگ‌ترین کمک‌ها به اقتصاد ایران از همین ناحیه حاصل شد. چراکه وقتی تحریم با چنان شدتی در اقتصاد ایران وجود داشته باشد طبیعتا آثار منفی در اقتصاد ایجاد می‌شود. همچنان که با وجود تحریم‌ها شاهد رشد منفی در اقتصاد بودیم که این رشد منفی ممکن بود در نبود برجام تشدید شود. این در حالی است که التهاب در بازارهای مالی، پولی و ارزی با اجرای برجام از بین رفت. ثبات نسبی در اقتصاد ایجاد شد و از همه مهم‌تر اینکه روند توریسم و گردشگری بین‌المللی در سال‌های پس از اجرای برجام تسریع شد. »
گشایش فاینانس قطعا دستاورد برجام بود
با توجه به اینکه سال‌های پیاپی انواع تحریم‌ها بر اقتصاد ایران تحمیل شد، دور از انتظار است که در کوتاه‌مدت بتوان شرایط را به زمان پیش از اعمال تحریم‌ها بازگرداند. با وجود این، قراردادهای فاینانس اخیر نشانه‌های مثبتی است که می‌تواند اعتبار از دست رفته ایران در سال‌های تحریم را رفته رفته احیا کند. در این زمینه طیبی با بررسی دستاوردهای برجام در حوزه سرمایه‌گذاری خارجی گفت: «سرمایه‌گذاری یکی از شاخص‌های مهم اقتصادی است که در این زمینه پس از برجام چندان موفقیتی حاصل نشد. گرچه کم کم می‌بینیم با ثبات نسبی که در اقتصاد ایجاد شد، زمینه‌های گشایش فاینانس فراهم شده است اما انتظارات بیشتری در این ناحیه وجود داشت. »
این اقتصاددان افزود: «گشایش فاینانس‌هایی که اخیرا انجام شد قطعا دستاورد اجرای برجام است. این فاینانس‌ها در سایه فرصت‌هایی که با اجرای برجام به وجود آمد عملیاتی شد. در صورتی که به دنبال تقویت چنین فرصت‌های باشیم باید یک استراتژی مشخص را دنبال کنیم تا از طریق تنش‌زدایی جذب منابع خارجی را افزایش دهیم. »
وی با اشاره به اینکه با وجود رفع تحریم‌ها هنوز بسیاری از شرکت‌ها از همکاری با ایران بیم دارند، توضیح داد: «این امر کاملا طبیعی است، چراکه از طریق روابط مالی بهتر می‌توان کنترل و اعمال محدودیت کرد. بنابراین برای امریکا بسیار راحت‌تر است که از این ناحیه محدودیت‌هایی را به وجود بیاورد. در چنین شرایطی، ریسک گشایش روابط بانک‌های بین‌المللی برای بازارهای مالی بسیار بیشتر است. این امر به دلیل ریسکی است که همچنان وجود دارد و آثار خود را در روابط مالی می‌گذارد. به همین دلیل است که روابط تجاری خیلی زودتر و بهتر شکل می‌گیرد تا روابط اقتصادی. »
جذب سرمایه خارجی زیر سایه دیپلماسی اقتصادی
برخورداری از یک دیپلماسی اقتصادی هوشمندانه زیر سایه اجرای برجام می‌تواند به ایران در دستیابی به اهداف اقتصادی پیش‌بینی شده در فضای بین‌الملل کمک کند. البته در این میان، گسترش روابط بانکی یکی از مهم‌ترین اصول است که به دلیل وجود معضلاتی در نظام بانکی حتی پس از اجرای برجام و رفع تحریم‌ها هم چندان امیدوارکننده نبوده است.
در این زمینه طیبی به لازمه‌های توسعه روابط بانکی در فضای عاری از تحریم پرداخت و گفت: «این نکته باید در نظر گرفته شود که موضع‌گیری درست و به هنگام و مدبرانه از سوی ایران در این رابطه ما را به سمت توسعه روابط بین‌بانکی می‌برد. البته لازمه این کار هم صرف زمان است و نباید در این زمینه عجله کرد. شرایط مخاطره بر روابط بانکی بسیار تاثیرگذار است. بنابراین توسعه روابط مالی زمان می‌برد. وقتی زمینه سرمایه‌گذاری فراهم شود و روابط تجاری تداوم پیدا کند، طبیعتا نیاز به روابط بانکی و مالی خواهد بود که این امر هم خود به خود در زمان بلندتری ایجاد خواهد شد. »
وی در ادامه به تشریح سایر عوامل موثر در جذب سرمایه‌گذاری خارجی اشاره کرد و افزود: «نکته مهم جدا از مسائل سیاسی که همواره ذهن جامعه و دولت را به خود مشغول می‌کند، این است که آیا ظرفیت اقتصادی ما اجازه سرمایه‌گذاری می‌دهد یا خیر. ایران برای بازار بین‌المللی ناشناخته است. بنابراین شاید مهم‌ترین کاری که باید انجام بدهیم این است که بازار کشور را به جهان معرفی کنیم. در این خصوص هم باید دارای برنامه و طرح‌های سرمایه‌گذاری باشیم. دیپلماسی و مذاکرات اقتصادی در حال حاضر کمک بسیاری به جذب سرمایه‌های خارجی می‌کند.»
می‌توان مدعی شد که با گشایش اعتبارات اخیر تا حدودی فضا برای گسترش همکاری اقتصادی با ایران بهبود خواهد یافت. حال باید دید در این فضا دولت چگونه از دیپلماسی اقتصادی برای توسعه مناسبات اقتصادی و بهره‌برداری هر چه بیشتر از فضای عاری از تحریم بهره خواهد برد.
