گروه اقتصادکلان|
درحالی که برخی مسوولان در پاسخ به تضاد تغییرات حقیقی قدرت خرید خانوارها و آمارهای رسمی شاخص تورم به تغییر ترکیب و الگوی مصرف خانوارها در طول زمان اشاره می‌کردند، روز گذشته آمارهای بانک مرکزی براساس سال پایه جدید نشان داد که تنها کاهشی 0.2واحد درصدی در این تغییر سال پایه رخ داد. علاوه بر تغییر سبد مصرفی، کارشناسان تفاوت نرخ تورم و احساس مردم از گرانی را به نحوه تعیین قیمت کالاها و خدمات و ضریب اهمیت آنها می‌دانند که می‌تواند به‌گونه‌یی دور از واقعیت مصرفی مردم انتخاب شوند. مدیرکل آمارهای بانک مرکزی در گفت‌وگو با سایت این بانک گفت که دو معیار برای انتخاب کالاها در سبد وجود داشته است؛ اول اینکه دارای بیشترین ضریب اهمیت و دوم اینکه امکان قیمت‌گیری آن در تمام طول سال وجود داشته باشد. وی همچنین تغییرات و حذف و اضافات اصلی در سبد کالای 95 را شرح داد.
اریب بیش برآوردی
به گزارش «تعادل»، نرخ تورم در مرداد براساس سال پایه ۱۳۹۵ معادل ۱۰درصد شده که نسبت به نرخ تورم 10.3درصدی اعلامی در تیر سال جاری براساس سال پایه ۱۳۹۰ به میزان 0.3واحد درصد کاهش داشته است.
با دور شدن از سال پایه، مصرف کالاهای جانشینی که قیمت نسبی آنها نسبت به سایر کالاها کمتر است افزایش می‌یابد و همین موضوع باعث می‌شود که کالاهای جانشین سهم هزینه‌یی بیشتری را در سبد خانوارها به خود اختصاص دهند. بنابراین نرخ تورمی که براساس ضرایب اهمیت قدیمی به دست می‌آید بیشتر از نرخ تورم واقعی (بر الگوی مصرف فعلی) می‌شود (که آن را بیش برآورد می‌نامند) و پس از تغییر سال پایه قدیم به سال پایه جدید نرخ تورم به دست آمده از عدد قبلی کوچک‌تر خواهد شد.
اینکه این موضوع براساس چه فلسفه و چه تغییراتی در آمار مربوط به تغییر قدرت خرید خانوارها به وجود می‌آورد، سوال‌هایی است که پاسخ‌های آن می‌تواند روشن‌کننده سازوکار اصلی شاخص بهای مصرف‌کننده و الزام‌های آن باشد. علیرضا مقتدایی مدیرکل آمارهای اقتصادی بانک مرکزی، درخصوص دلایل تغییر سال پایه اظهار کرد: برای اندازه‌گیری سطح عمومی قیمت کالاها و خدمات مصرفی خانوارها (فلسفه محاسبه شاخص تورم) و به دلایل علمی مختلف و اجماع بین‌المللی، اقلام نماینده و ضرایب اهمیت سبد مصرفی خانوارها که در سال پایه تعیین می‌شوند تا سال پایه بعدی ثابت درنظر گرفته می‌شود. از طرفی دیگر، تغییر سلیقه مصرفی خانوارها در طول زمان، تغییرات درآمد خانوارها، تغییرات قیمت نسبی کالاها و خدمات، نیازهای جدید و تنوع کالاهای تولید شده در جامعه عواملی هستند که باعث ایجاد اختلاف بین سبد مصرفی و ضرایب اهمیت تعیین شده در سال پایه با الگوی مصرفی فعلی خانوارها خواهند شد، به‌همین دلایل، تغییر سال پایه شاخص تورم (که با تغییر سبد کالاها و خدمات مصرفی و ضرایب اهمیت آن همراه است) هر چند سال ناگزیر خواهد بود.
به گفته این مقام مسوول، براساس یک روند تعیین شده که در اکثر کشورهای جهان دنبال می‌شود و باتوجه به تحولات اجتماعی، اقتصادی و جغرافیایی، تجدیدنظر در نحوه محاسبه شاخص‌های اقتصادی در فواصل زمانی معین انجام می‌گیرد. «تحولاتی چون گسترش شهرها و تحولات صنعتی، تغییر شیوه‌های فناوری، میزان سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف اقتصادی و پیدایش کالاهای جدید در بازار و چگونگی توزیع درآمد موجب می‌شود رفتار مصرفی خانوارها تغییر کند. لذا، برای دستیابی به این امر سال ۱۳۹۵ برای تجدیدنظر در شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی در مناطق شهری ایران درنظر گرفته شد.»
به همین جهت باید گفت که شاخص بهای مصرف‌کننده توضیح دهنده تغییرات قدرت خرید خانوارهاست و نباید آن را با تغییر قیمت‌ها که از طریق شاخص ضمنی تولید ناخالص داخلی موردسنجش قرار می‌گیرد، اشتباه گرفت.
به‌همین دلیل سبد کالایی مورد استفاده خانوارها در این شاخص ضریب اهمیت و وزن خاصی در کل سبد می‌گیرند و اینکه کدام گروه کالایی یا خدماتی بیشتر از بقیه مورد استفاده خانوارها قرار و از این جهت وزن بیشتری می‌گیرد با استفاده از داده‌های استخراج شده در بودجه خانوارها انجام می‌گیرد.
برای انتخاب کالاها و خدمات مشمول شاخص و تعیین ضرایب اهمیت آنها بر پایه سال ۱۳۹۵، مراحلی به این شرح انجام گرفت. ابتدا ضرایب اهمیت تمام اقلام مصرفی خانوارهای شهری در سال ۱۳۹۵ محاسبه می‌شود. برای این منظور، نسبت متوسط هزینه هر یک از اقلام مصرفی خانوارهای شهری به متوسط کل هزینه‌های مصرفی آن خانوارها در سال ۱۳۹۵ محاسبه و تحت عنوان وزن یا ضریب اهمیت یا اهمیت نسبی هر یک از اقلام در سبد مصرفی خانوارها مشخص می‌شود. سپس کالاها و خدماتی که دارای وزن یا ضریب اهمیت بیشتری بودند باتوجه به امکان قیمت‌گیری و پوشش مناسب طبقه‌بندی COICOP انتخاب می‌شوند.
مقتدایی می‌گوید: خانوارها برای تامین نیازهای خود طیف بسیار وسیعی از کالاها و خدمات را از اصناف مختلف تهیه می‌کنند. در «بررسی آماری بودجه خانوار» با استفاده از روش‌های آماری و مباحث نمونه‌گیری بخشی از خانوارها که متوسط هزینه آنها نماینده متوسط هزینه کل خانوارهای ساکن در شهرهای ایران است، به‌عنوان نمونه انتخاب و با مراجعه مستقیم، ریز اقلام و هزینه آنها در مقاطع مختلف (۲روز گذشته، هفته گذشته، ماه گذشته و ۱۲ماه گذشته) استفسار و نتایج آن به کل خانوارهای ساکن در هر استان و سپس به کل مناطق شهری کشور تعمیم داده می‌شود. خانوارهای نمونه، همه نوع خانوار با درآمدها و الگوهای مصرف متفاوت را شامل می‌شود. نتایج بررسی بودجه خانوار پایه اصلی انتخاب اقلام نماینده سبد مصرفی خانوارهای کشور و تعیین ضریب اهمیت هر قلم نماینده در شاخص تورم قرار می‌گیرد.
تفاوت شاخص بهای مصرف‌کننده
با بودجه خانوار
در اینجا سوال مهم اینجاست که چه تفاوتی میان دو شاخص cpi و بودجه خانوار وجود دارد. مدیرکل آمارهای بانک مرکزی پاسخ می‌دهد: در بررسی بودجه خانوار، هزینه‌های انجام شده توسط خانوارهای مورد بررسی از دو قسمت، هزینه‌های مصرفی و هزینه‌های سرمایه‌گذاری تشکیل می‌شود. برای مثال هزینه خرید یخچال، مبل و اجاق گاز از نوع هزینه‌های مصرفی است، حتی اگر برای مصرف در آینده خریداری شده باشد، اما هزینه‌های خانوار برای ایجاد ساختمان، هزینه سرمایه‌گذاری محسوب می‌شود. در این طرح تمام هزینه‌هایی که به نوعی هزینه سرمایه‌گذاری تلقی می‌شود در محاسبات شاخص منظور نشده و هزینه‌های مصرفی خالص خانوارها مورد محاسبه قرار گرفته است. علاوه بر آن، هزینه وجوه شرعیه، اعانات و هدایای نقدی، مالیات و حق بازنشستگی پرداختی توسط خانوارها، حق بیمه عمر و دیه، خرید خدمت سربازی و همچنین کلیه خدمات مسکن شخصی (شامل عوارض نوسازی و کارمزد و سود پرداختی بابت وام مسکن)، خرید اتومبیل دست دوم داخلی و خارجی، عوارض سالانه اتومبیل، مالیات خرید یا فروش مسکن یا اتومبیل، برآورد ارزش اجاری منزل مسکونی مجانی، برآورد ارزش اجاری اقامتگاه دوم مجانی، سکه طلا، بخشی از هزینه خرید جواهرات و زیورآلات و بخشی از هزینه‌های مربوط به بیمه مسکن، بیمه لوازم و اثاث خانه، بیمه وسایل نقلیه شخصی، بیمه بار و تصادفات ناشی از حمل و نقل و همچنین اقلام هزینه‌های مربوط به تولید خانگی، در برابر خدمت دولتی و خصوصی، از محل کسب کشاورزی و غیرکشاورزی و مجانی نه از خانوار دیگر از کل هزینه‌های خانوار حذف شدند.
حذف و اضافات اقلام
در تجدیدنظر سال ۱۳۹۵ پس از محاسبه ضرایب اهمیت هر یک از اقلام مصرفی خانوارهای شهری و ملاحظه تغییراتی که در الگوی مصرف خانوارها به وجود آمده بود، تعدادی کالا و خدمت از سبد قبلی (سال پایه ۱۳۹۰) حذف و تعدادی قلم به آن اضافه شده است.
به گفته مدیرکل آمارهای بانک مرکزی تعداد اقلام مشمول شاخص از ۳۸۵ قلم موجود در بررسی سال ۱۳۹۰ به ۳۸۷ قلم کالا و خدمت در تجدیدنظر سال ۱۳۹۵ تغییر یافت.
وی می‌گوید که 5 معیار برای انتخاب اقلام در نظر گرفته شده است:
1- مهم‌ترین عامل انتخاب یک کالا یا خدمت در تجدیدنظر سال ۱۳۹۵، ضریب اهمیت آن کالا یا خدمت بوده است.
2- امکان جمع‌آوری قیمت کالاها و خدمات عامل دیگری بود که در انتخاب اقلام مشمول شاخص در نظر گرفته شد.
3- یکی دیگر از عواملی که در انتخاب کالاها و خدمات مشمول شاخص در سال ۱۳۹۵ مدنظر قرار گرفت، پیش‌بینی روند مصرف کالاها و خدمات در آینده بوده است. بنابراین کالاها و خدماتی که دارای ضریب اهمیت کمی بوده و پیش‌بینی می‌شد که در آینده میزان مصرف آنها کاهش یابد از لیست قیمت‌گیری حذف و بالعکس کالاها و خدماتی که انتظار می‌رفت در آینده جزو اقلام پرمصرف محسوب شوند برای قیمت‌گیری انتخاب شدند.
۴- در برخی موارد اهمیت یک کالا از نظر اقتصادی (مثلا به دلیل اهمیت آن در اقلام صادراتی کشور)، صرف‌نظر از میزان اهمیت نسبی آن، در انتخاب آن کالا موثر بوده است.
5- با توجه به اینکه قیمت‌گیری از کالاهای فصلی در برخی فصول سال مشکلات عدیده‌یی را در محاسبات شاخص به وجود می‌آورد، بنابراین در تجدیدنظر سال ۱۳۹۵ سعی شد تا در شرایطی مساوی، کالاهایی انتخاب شوند که زمان بیشتری در طول سال عرضه می‌شوند.
مقتدایی توضیح داد که برخی کالاها و خدمات انتخاب شده در شاخص، نماینده تعدادی دیگر از کالاها و خدمات مصرفی خانوار است که در سبد مشمول شاخص انتخاب نشده‌اند. بنابراین با استفاده از سبد کالاها و خدمات مصرفی خانوارهای شهری، اقلامی که بیشترین ضریب اهمیت را در مجموع به دست آورده بودند و امکان قیمت‌گیری آنها هم در طول سال میسر بود، انتخاب شدند و ضرایب اهمیت اقلام باقیمانده به تناسب بین اقلام انتخابی توزیع شد. لذا ضریب اهمیتی که برای هر قلم کالا و خدمت مشمول شاخص به دست آمده است، الزاما ضریب اهمیت همان قلم به تنهایی نبوده و در برخی موارد تلفیقی است از ضرایب اهمیت چند قلم کالای مشابه که تغییرات قیمت آنها به‌طور نسبی یکسان است.
وی با بیان اینکه در انتخاب کالاها و خدمات مشمول شاخص در سبد خرید خانوارها سعی می‌شود، اقلامی انتخاب شود که علاوه بر در نظر گرفتن بالا بودن میزان مصرف آنها توسط خانوارها زمان بیشتری از سال در بازار عرضه شوند، گفت: با این حال بعضی از کالاهای فصلی که دارای ضریب اهمیت قابل توجهی نیز هستند، ممکن است زمان طولانی در بازار وجود نداشته باشند. مشکل محاسباتی ناشی از این اقلام، در واقع مربوط به فقدان آنها در فصولی از سال و در نتیجه در دست نبودن قیمت این قبیل از کالاها در تمام فصول سال است. به گفته او در چنین حالتی دو روش بسته به مورد، در محاسبات جاری شاخص مورد استفاده قرار می‌گیرد. در روش اول که در مورد میوه‌ها و سبزی‌های تازه به کار می‌رود، اگر کالایی به دلیل فصل در بازار یافت نشود، تغییرات قیمت مجموع اقلام گروه مربوطه موجود در آن شهر به کالای مزبور در شاخص اختصاص داده می‌شود. در روش دوم که برای سایر اقلام فصلی به کار می‌رود از تغییر قیمت قلم مورد نظر در شهرهای متناظر (در صورتی که کالا یا خدمت مورد نظر را داشته باشند) به جای تغییر قیمت قلم مذکور استفاده می‌شود. استفاده از این روش در رقم شاخص گروه مربوطه تاثیر چندانی ندارد ولی موجب می‌شود که اقلام فصلی اثر خود را در شاخص کل داشته باشند.
نکته مهم دیگری که مقتدایی در زمینه تعیین سال پایه به آن اشاره می‌کند، این است که سال پایه باید به نحوی پیش‌بینی و انتخاب شود که کشور از نظر اقتصادی در وضعیت عادی قرار گرفته و نوسانات غیرعادی و شدید قیمت در آن سال روی ندهد تا مقایسه قیمت‌ها در سال‌های بعد از سال پایه با آن معنی‌دار باشد.
