زهرا یزدانی پرایی
کارشناس ارشد برنامه‌ریزی، مدیریت و آموزش محیط‌زیست
کشورهایی که اکنون دارای رشد سریع شهرنشینی هستند این شانس را دارند که میانبر زده و از مدل توسعه‌یی«اول رشد کن، بعد تمیز می‌کنی» پرهیز کنند. یکپارچگی کارایی اکولوژیکی با توسعه شهر یک استراتژی برد- برد برای دولت‌هاست به نحوی که امنیت انرژی و اکولوژیک از یک سو و رشد اقتصادی و کیفیت بالای زندگی از سویی دیگر تامین می‌شوند. (نقشه راه رشد کم کربن برای کشورهای آسیایی و اقیانوس آرام)
تولید 80 درصد تولید ناخالص داخلی و تمرکز بیش از 60 درصد جمعیت جهان در شهرها از سویی و تولید بیش از 80 درصد کربن جهان در محیط‌های شهری و مصرف بیش از 50 درصد انرژی جهان در شهرها و 50 درصد آسیب وارده به لایه ازن به‌واسطه شهرها باعث تمرکز برنامه‌ریزان محیط‌زیستی بر مقوله برنامه‌ریزی شهری و ایجاد تغییر در جریان مواد و انرژی از طریق تغییر در برنامه‌ریزی‌های شهری شده است. وضعیت محیط‌زیست شهرهای ایران نسبتا وضعیت نگران‌کننده‌تری دارد.
در ایران از جمعیت 75میلیون و 149هزار و 669 نفری، 53 میلیون و 646 هزار و 661 نفر یعنی بالای 71درصد آن در شهرها زندگی می‌کنند. (سرشماری سال 1390 مرکز آمار ایران) چالش‌های بزرگ محیط‌زیستی شهرهای ایران عبارت‌اند از: آلودگی هوا در کلان‌شهرها و برخی شهرهای دیگر مانند سنندج، کرمانشاه و اهواز(سازمان جهانی بهداشت)، آسیب‌دیدگی و فرسایش خاک ناشی از بیابان‌زایی و جنگل‌زدایی و تغییر کاربری اراضی که منجر به ناامنی غذایی و بحران‌های اقتصادی و اجتماعی و مهاجرت روستاییان به شهرها و تشدید فشار به شهرها می‌شود، تنش آبی به دلیل کاهش ذخیره و عرضه آب و افزایش تقاضای آب که منجر به مشکلات امنیتی، زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی در شهرها خواهد شد، افزایش مصرف بی‌رویه انرژی و افزایش تولید دی‌اکسید کربن و وابستگی شدید به مصرف سوخت‌های فسیلی(برگرفته از سخنرانی گری لوییس هماهنگ‌کننده مقیم سازمان ملل متحد در ایران)، از بین رفتن سرمایه‌های طبیعی در شهرها (روددره‌ها، دشت‌های پیرامون شهرها، تپه‌ها و کریدورهای باد در تهران) به دلیل عدم وجود برنامه‌ریزی کاربری اراضی و طراحی‌های مناسب شهری(برگرفته از پایان‌نامه زهره یزدانی‌پرایی با موضوع ارزیابی اثرات استراتژیک طرح جامع شهر تهران با تاکید بر سرمایه‌های طبیعی).
تغییر اقلیم تغییر در توزیع آماری الگوهای آب و هوایی است که ممکن است دهه‌ها تا میلیون‌ها سال طول بکشد. تغییر اقلیم ممکن است به متوسط شرایط آب و هوایی اشاره کند یا به تغییرات آب و هوایی طی یک دوره زمانی طولانی‌تر. تغییرات اقلیمی به دلایل مختلفی مانند فرآیندهای طبیعی، تغییر در دریافت اشعه خورشیدی توسط زمین، انفجارهای آتش‌فشانی، یا فعالیت‌های انسانی مانند گرمایش جهانی به وجود می‌آید.(سازمان فضایی امریکا)
امروزه دیگر تغییر اقلیم، احتمالی دور از ذهن نیست بلکه واقعیتی جاری است، به‌نحوی که خسارت‌های ناشی از سیل‌ها و توفان‌ها در این سال‌ها به‌ویژه در شهرهایی که جمعیت و سرمایه‌های زیادی در آنها انباشته شده است، تکرار شده‌اند. مراکز شهری باید با ابزارهای مناسبی برای روبه‌رو شدن با اثرات تغییر اقلیمی آماده شوند. همچنین باید روش‌هایی که تاکنون برای مدیریت شهرها کاربرد داشت، تغییر کند چراکه عامل تولید بیش از 80 درصد گازهای گلخانه‌یی شهرها هستند. 4 تریلیون دلار از سرمایه‌های موجود در شهرها در سال 2030 در معرض اثرات تغییر اقلیم قرار خواهد گرفت. 76درصد تجارت شهرهای دنیا به‌واسطه تغییر اقلیم در معرض خطر قرار خواهند گرفت. در سال 2014 تعداد 757 اقدام سازگاری با تغییر اقلیم در شهرهای جهان انجام شده است.
اکنون زمان آن است که سیاست‌گذاران نگاه همه جانبه‌یی به کاهش آسیب‌های ناشی از تغییر اقلیم و سایر حوادث طبیعی در قالب یک برنامه جامع مدیریت مخاطرات داشته باشند.
سیاست‌گذاران جهان دریافته‌اند که نیاز به مقابله با آسیب‌های تغییر اقلیم دارند. در آسیا «شبکه تاب‌آوری شهرهای آسیایی در برابر تغییر اقلیمی» (ACCRN) تشکیل شده است و طی یک برنامه 9ساله(2017-2008) که توسط بنیاد راکفلر حمایت می‌شود روی 10شهر در 4 کشور آسیایی(هند، اندونزی، تایلند و ویتنام) درحال تحقیق و فعالیت است. به‌واسطه فعالیت‌هایی که در راستای کاهش تغییر اقلیم در شهرهای لندن، مادرید، دوربان و تایپه از سال 2009 انجام شده، تولید دی‌اکسید کربن 13میلیون تن کاهش یافته است. متاسفانه سهم ایران با وجود متاثر بودن از تغییر اقلیم و اثرات آن برای بهره گرفتن از این منابع مالی صفر است.
برنامه‌ریزی شهری از طریق کنترل کاربری زمین نقش مهمی در کاهش کربن خواهد داشت. تحقق این ایده از طریق ایده شهر اکولوژیک و از طریق برنامه‌ریزی اکولوژیک و ورود به عصر تمدن اکولوژیک امکان‌پذیر خواهد بود. در نهایت گذار از اندیشه برنامه‌ریزی کاربری انسان‌مدار به برنامه‌ریزی کاربری اراضی اکولوژی که نمود عینی آن در شهرها، ایده شهر اکولوژیک است. یکی از انواع شهرهای اکولوژیک، شهرهای تاب‌آور است.
شهر تاب‌آور شهری است که برای جذب و پوشش هر شوک و تنش آمادگی دارد و در عین حال کارکردها، ساختارها و ویژگی‌های ضروری خود را حفظ می‌کند و می‌تواند با تغییرات پی‌درپی مواجه شود.
کاهش ریسک حوادث و تاب‌آوری بخشی از توسعه پایدار در کره محیط‌زیست، اقتصاد و سیاست و اجتماع و فرهنگ است. تاب‌آوری 3سطح فرد، سازمان و جامعه را در ابعاد محیط‌زیست، سلامت، اقتصاد، اجتماع و فرهنگ، زیرساخت‌ها(مسکن، حمل‌ونقل،...) سلامت، حوادث و آموزش دربرمی‌گیرد.
شهرهای تاب‌آور دارای 8 کارکرد هستند:
1- نیازهای اساسی(غذا، آب، انرژی، دارو و پناهگاه) را در همه شرایط یعنی شرایط تنش و شوک هم برآورده می‌کند.
2- زندگی انسانی مورد حمایت و حفاظت و در شرایط کاملا ایمن قرار دارد. شهرها ظرفیت کافی برای برخورد با حوادثی مانند سیل، زلزله، آتش‌سوزی و... را دارند.
3- دارایی‌ها و اموال حفاظت و نگهداری می‌شوند و در اثر حوادث از بین نمی‌روند. این دارایی‌ها شامل سرمایه‌های انسان‌ساخت مثل پل‌ها، ساختمان‌ها و جاده‌ها، شبکه‌های انتقال انرژی یا سرمایه‌های طبیعی مثل رودخانه‌ها، تالاب‌ها، جنگل‌ها، خاک و آب است.
4- روابط انسانی را تسهیل می‌کند. در شهر آدم‌های مختلف از نژاد، قومیت‌ها و ویژگی‌های شخصیتی متفاوت وجود دارند. در چنین شهری که جامعه‌یی آرام و زنده و قابل زندگی است، انسان‌ها در شرایط شوک و استرس دچار ورشکستگی اجتماعی و انسانی نمی‌شوند.
5- دانش، آموزش و نوآوری و خلاقیت را ارتقا می‌دهد. این دانش شامل علم در سطح دانشمندان و آگاهی‌های عمومی در سطح مردم عادی می‌شود. دانش و آگاهی نقش بسیار کلیدی برای دفع شوک‌های ناشی از حوادث و بحران‌ها دارد.
6- نقش قانون، مقررات و عدالت پذیرفته شده و مورد حمایت است. اینکه شهروندان دارای حقوق برابر باشند و احساس تعلق به جامعه داشته باشند در مواقع بحران بسیار ضروری است و باعث می‌شود که شهروندان احساس امنیت داشته باشند. نقش پلیس در مواقع بروز مخاطرات بسیار حیاتی است.
7- معاش مردم تحت حمایت قرار دارد. تجارت و تولید درآمد عموما در شهرها صورت می‌پذیرد و در حقیقت کالاها و خدمات عموما توسط آنها تولید می‌شود و اینکه شهروندان احساس کنند که به طور مثال فضای کافی برای کارکردن در شهر وجود ندارد، ایجاد استرس و فشار می‌کند. فضا و زیرساخت‌های لازم برای تولید درآمد باید ایجاد شده و به نحوی برنامه‌ریزی شود که شهروندان در شرایط بحران نیز امکان کسب درآمد داشته باشند.
8- شهر باید زیرساخت‌ها و بستر مقرراتی لازم برای ایجاد انگیزه جهت تولید رفاه و رونق اقتصادی و تولید رقابت درون و بیرون شهر را فراهم کنند. عدم توانایی شهر در ایجاد چنین بستری موجب ایجاد شوک و استرس‌هایی مانند بحران‌های اقتصادی و بیکاری می‌شود.
برای دستیابی به شهری با چنین کارکردهایی همگامی و هم‌افزایی حاکمیت و مردم در همه ابعاد، همکاری بین دستگاه‌های ذی‌مدخل، نهادهای مدنی و شهروندان ضروری است.
ایران به دلیل قرار گرفتن در شرایط خاص جغرافیایی و اقلیمی همواره کشوری پیشتاز در عرصه سکونت انسان و ایجاد سکونت‌گاه‌های انسانی بوده و دارای تجارب ویژه‌یی در زمینه تاب‌آوری نیز است. در حقیقت در الگوی بومی و سازگار با شرایط ویژه اقلیمی ایران 4 شاخص مهم مدیریت انرژی، کاربری زمین و حمل‌ونقل و آب که اثرگذارترین عوامل در تاب‌آوری شهری هستند در استقرار و مکان‌یابی، طراحی عناصر شهری و معماری ساختمان‌ها و اجزا مدنظر بوده‌اند و شهرها عملکردی اکولوژیک و کاملا تاب‌آور داشته‌اند و با توجه به فرهنگ، معیشت و فناوری آن دوران جوابگوی نیازهای اساسی مردم بوده و از نظم ارگانیک برخوردار بوده‌اند.
در عصر حاضر با تقلید ناآگاهانه از الگوی توسعه غیربومی، عدم توجه به ویژگی‌های طبیعی، توسعه بی‌رویه و خارج از ظرفیت اکولوژیک و ضایع‌سازی منابع طبیعی و محیط‌زیست سکونت‌گاه‌های انسانی(به‌ویژه شهرها) کارکردهای حیاتی خود را از دست داده‌اند. لذا ضروری است با تکیه بر دانش بومی، بهره گرفتن از پیشرفت‌های علمی و فناوری‌های سازگار با شرایط اقلیمی و جغرافیایی ایران، سیاست‌ها و خط‌مشی‌های توسعه‌یی متناسب با شرایط خاص ایران در بخش‌های مختلف تدوین شود.
به طور مثال سیاست‌های بخش ساختمان باید به سمت ایجاد استانداردها و برچسب‌گذاری زیست‌محیطی دستگاه‌ها و تجهیزات و مواد مورد استفاده در ساختمان‌ها، کدگذاری ساختمان‌ها و گواهی دادن، اجرای برنامه‌های مدیریت تقاضای مصرف‌کننده‌ها، اجرای استراتژی‌های کاهشی مصرف انرژی در بخش دولتی در بخش تامین، تدوین مقررات و استانداردهایی که ملاحظات تغییر اقلیم را در طراحی‌ها مدنظر دارند و اتخاذ خط‌مشی‌های کاربری اراضی اکولوژیک هدایت شوند. وزارت نیرو، وزارت راه و شهرسازی، سازمان حفاظت محیط‌زیست، وزارت صنعت، معدن و تجارت از دستگاه‌های دخیل هستند که جهت تدوین چنین برنامه‌هایی ضرورتا باید همکاری تنگاتنگی با یکدیگر داشته باشند.
سیاست‌های هماهنگ‌سازی ملاحظات تغییر اقلیم در خط‌مشی‌های توسعه ملی، تهیه الزامات اقتصاد سوخت، تولید سوخت‌های زیستی و تهیه استاندارد دی‌اکسید کربن برای حمل‌ونقل جاده‌یی، مالیات بر ثبت‌نام، خرید و استفاده از ماشین و سوخت‌های موتوری، جاده‌ها و پارکینگ‌ها، اثرگذاری بر نیاز به جابه‌جایی از طریق مقررات کاربری اراضی و برنامه‌ریزی زیرساخت‌ها، سرمایه‌گذاری روی ایجاد زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی جذاب و شکل‌های حمل‌ونقل غیرموتوری با همکاری وزارت راه و شهرسازی، سازمان حفاظت محیط‌زیست، وزارت نفت و وزارت کشور در بخش حمل‌ونقل باید تدوین و به سمت اجرا هدایت شوند. بدیهی است حضور فعالان مدنی، انجمن‌های صنفی و حرفه‌یی تخصصی این حوزه‌ها کاملا ضروری است.
از ضروری‌ترین بخش‌هایی که باید در اولویت قرار گیرد، بخش انرژی است. کاهش یارانه‌های سوخت‌های فسیلی، تعیین مالیات بر مصرف سوخت‌های فسیلی و تولید کربن، ایجاد مکانیسم‌هایی برای تشویق به سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر(برقابی، خورشیدی، بادی، زمین‌گرمایی و انرژی‌های زیستی)، تهیه الزامات استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و پرداخت یارانه به تولیدکننده‌های این بخش، مقررات و خط‌مشی‌های ملی انرژی، مشوق‌های مالی و اقتصادی برای تشویق به استفاده از منابع جایگزین، یکپارچه‌سازی ملاحظات تغییر اقلیم در استانداردهای طراحی منابع تولید انرژی ازجمله راهکارهای سیاستی هستند که باید با هماهنگی دستگاه‌های ذی‌ربط(سازمان حفاظت محیط‌زیست، وزارت نفت، وزارت نیرو، وزارت صنعت، معدن و تجارت) و با یاری گرفتن از انجمن‌های صنفی و حرفه‌یی تخصصی این حوزه تدوین شوند. ضروری است چنین سیاست‌هایی در بخش آب، کشاورزی، صنعت و بهداشت تدوین شود. روند رو به افزایش آثار منفی ناشی از تغییر اقلیم ضرورت سرعت‌بخشی به این فرآیند را نشان می‌دهد. بهترین اقدام دولت دوازدهم در این زمینه می‌تواند تسریع در بررسی لایحه تاب‌آوری شهری پیشنهادی سازمان حفاظت محیط‌زیست باشد.
شبکه مطالعات سیاست‌گذاری عمومی
